In de eerste post van dit tweeluik keken we naar de Big Facts over armoede, ongelijkheid en groei en naar de complexe verbanden in de Poverty-Growth-Inequality Triangle. Voorlopig besluit: enkel over het verband groei -> armoede is er min of meer eensgezindheid. Voor alle andere verbanden in de driehoek: meer onderzoek is nodig, of het hangt ervan af.

In deze tweede post focussen we op ongelijkheid, en proberen we te achterhalen wat Maarten Boudry bedoelde toen hij in De Afspraak zei dat ongelijkheid moreel irrelevant is.

Ongelijkheid is notoir moeilijk te definiëren en te meten (zie ook de bijdragen in het SAMPOL-themanummer over armoede en ongelijkheid).

Ongelijkheid van wat? Inkomen? Vermogen? Uitkomsten? Kansen? Consumptie? Inkomen na of voor belastingen en transfers? Met of zonder voordelen in natura (energiepremies)? Wie is niet verontwaardigd over de ongelijkheid voor de dood, zoals Herman Deleeck het noemde: de ongelijke (gezonde) levensduur tussen armen en rijken, ook binnen ontwikkelde landen? Maar wat doen we dan met de ongelijke levensduur tussen mannen en vrouwen? Verdienen mannen dan een compensatie om die ongelijkheid te milderen?

Ongelijkheid tussen wie? Binnen een land? Tussen landen? Tussen landen rekening houdend met hun bevolkingsaantal? Tussen de hele wereldbevolking (daalt)?

Voor de meeste mensen zijn inkomens- of consumptieongelijkheden binnen een land wellicht het meest saillant. Onder meer Branko Milanovic zegt dat aandacht voor wereldwijde inkomensongelijkheid toeneemt of alleszins zou moeten toenemen naarmate we wereldwijd meer afhankelijk worden van elkaar, en onszelf ook explicieter gaan vergelijken met mensen uit andere landen.

Ongelijkheid is plaats- en tijdgebonden. Het heeft bijvoorbeeld weinig zin Belgische inkomens uit de 21ste eeuw te vergelijken met inkomsten van Maya’s uit de 1ste eeuw. Om van ongelijkheid te kunnen spreken, moet er eerst een kader zijn waarbinnen gelijkheid kan worden gedefinieerd. Dat kader is er pas op een formele manier gekomen met het ontstaan van de natiestaten.

Die bedenking, dat het concept ongelijkheid maar zin heeft in een historisch-geografisch kader waarbinnen we over gelijken kunnen spreken, binnen de maatschappij als cooperative venture for mutual advantage (Rawls), maakt het ook mogelijk iets te zeggen over de morele relevantie van (verontwaardiging over) “ongelijkheid per se”.

We kunnen het er wellicht over eens zijn dat armoede “per se” relevanter is dan ongelijkheid. Eventuele maatregelen om ongelijkheid te verminderen, zouden een maat voor niets zijn als ze niet (in de eerste plaats) de absolute armoede verminderen. Als we ons aansluiten bij de quasi-unanieme waarneming dat groei armoede vermindert, dan zullen we ook op zijn minst de impact van die maatregelen op groei evalueren.

In die zin is ongelijkheid instrumenteel relevant. Het gaat ook over de effectiviteit van inspanningen en maatregelen. We moeten ons focussen op ongelijkheden die armoede bestendigen, of misdaad in de hand werken, of buitenmatige politieke invloed van rijke elites in de hand werken. Dat zijn de echte, hogere doelen.

Zegt ook de onlangs overleden Australische economist Martin Ravallion, een van de peetvaders van het armoedeonderzoek:

(T)he real concern is not inequality, which is instrumentally relevant and potentially very damaging at high levels, but not intrinsically so. Recognizing this point helps clarify the arguments for public action.

Stel dus dat Boudry met de provocerende uitspraak dat ongelijkheid moreel irrelevant is, eigenlijk een soort minimumpositie inneemt:

• Armoede is relevanter dan ongelijkheid
• Ongelijkheid is niet intrinsiek moreel relevant.
• We moeten voorzichtig zijn met maatregelen die de groei op termijn negatief zouden beïnvloeden

Dan zouden heel wat mensen het met hem eens zijn.

Kreten als Eat the Rich, de titel van het themanummer van SAMPOL, of Miljardairs onder de guillotine, de titel van een boek dat in het themanummer wordt gesignaleerd (maar dat volgens de bespreking absoluut niet de bedoeling heeft de aansporing uit de titel letterlijk te nemen), geven ons misschien even een warm en samenhorig gevoel, maar we beseffen ook dat we daarna met een indigestie zullen zitten, en weinig fundamenteel zullen veranderd hebben aan wat er echt toe doet.

Het is inderdaad soms moeilijk in de verontwaardiging over ongelijkheid onderscheid te maken tussen bezorgdheid over de instrumentele negatieve effecten van ongelijkheid, die er wel degelijk zijn, en afgunst en rancune.

Thomas Piketty voert in zijn ongelijkheidsbestseller Capital in the Twenty-First Century (2014) Liliane Bettencourt, erfgename van het L’Oréal imperium, op als toonbeeld van wat er mis is met ongelijkheid. In 2010 had zij, who never worked a day in her life (p 440), een vermogen van 25 miljard dollar. (Liliane Bettencourt overleed in 2017, enkele jaren na het uitkomen van Capital in the Twenty-First Century. Haar enige dochter, Francoise Bettencourt Meyers, kan volgens Forbes nu aanspraak maken op de titel van rijkste vrouw ter wereld, met een vermogen van ondertussen 74.8 miljard dollar).

Met dit soort verhalen scoor je als ongelijkheidsstrijder gegarandeerd. So what, zal de “moreel irrelevant” school zeggen. Dat de ene een Cartier-horloge heeft en de andere een Swatch? Ze weten beiden hoe laat het is. Een horloge van 100,000 euro of een luxejacht zijn misschien smakeloos. Maar waarom zijn we er verontwaardigd over; of willen we ze zelfs confisqueren? De consumptieongelijkheid tussen de superrijken en de mensen aan de onderkant van de ongelijkheidsverdeling is vandaag (alleszins in de ontwikkelde landen) vele malen kleiner dan honderd jaar, of zelfs maar enkele decennia, geleden.

Punt gemaakt. Maar er blijven dan minstens nog vier kwesties waarop de “moreel irrelevant” school onvoldoende antwoord biedt.

Laat ons beginnen met de taart-metafoor, die zo populair is in de “moreel irrelevant” school. Het is waar dat we beter zouden focussen op hoe we de taart groter maken, dan op hoe ze te verdelen. Op termijn is dat efficiënter. Maar we moeten aan beide kanten ook beseffen dat de taart er niet zomaar komt. Het ongelijkheid- vs groeidebat speelt zich af in het spanningsveld tussen samenwerking en sociale rechtvaardigheid, in het bredere kader van de cooperative venture for mutual advantage.

Die mutual advantage, de sociale rechtvaardigheid, moet wel degelijk ingebakken zitten in de cooperative venture, de oorspronkelijke deal om de taart te bakken.

Immers, zo zegt de Canadese filosoof Joseph Heath in de inleiding van zijn jongste essaybundel Cooperation and Social Justice:

People must be willing to play along in order for the social structure to be sustainable. A large part of their willingness to play along, however, will be based upon their acceptance of the justice of the overall arrangement, along with their specific place in it. (p 6)

Anderzijds: het gaat over sociale rechtvaardigheid én samenwerking. En de morele intuïties van wat we rabiate egalitaristen zouden kunnen noemen over het domein van samenwerking, zijn vaak naïef.

In On the Scalability of Cooperative Structures, zijn dissectie van Why Not Socialism van Gerald Allan Cohen, een van de leidende politieke filosofen van links, argumenteert Heath overtuigend dat de morele intuïties die Cohen wil doortrekken vanuit zijn metafoor van een kampeertrip simpelweg niet schaalbaar zijn naar een complexere samenleving.

In die complexere samenleving blijkt in het domein van samenwerking – het bakken van de taart –het beste systeem dat we tot nu gevonden hebben – waarmee we de grootste taart kunnen bakken – een door winst en concurrentie gedreven kapitalistische economie.

Egalitaristen, zij die vooral willen kijken naar het verdelen van de taart, zijn daar soms dubbelzinnig over. Van een standpunt waarin ze voorstander zijn van een (fors) overheidsingrijpen in het verdelen van de taart verglijden ze soms naadloos naar een standpunt waarin de overheid dan ook maar het bakken van de taart moet regelen.

In het debat tussen de moreel irrelevant school en de egalitaristen is de tussenstand dus 1-1, met telkens een own goal.

Een tweede bedenking waarop de moreel irrelevant school onvoldoende antwoord biedt, komt recht uit het eerste hoofdstuk van het handboek Economie. Economisten gaan er prat op dat ze in hun analyses en modellen uitgaan van de mens zoals hij is; niet zoals hij zou moeten zijn. Die mens zoals hij is, zo gaat dat eerste hoofdstuk verder, wordt voor een deel gedreven door eigenbelang en dat eigenbelang wordt, via een omweg, de motor van de economie. Maar zijn afgunst en rancune niet evenzeer drijfveren van menselijk handelen? We kunnen ze moreel afkeuren. Maar ze zijn daarom niet minder relevant.

In het leven zoals het is, kijken mensen evenzeer naar hun relatieve positie in de inkomensverdeling dan naar hun absoluut inkomen.

Bovendien, en dat is een derde bedenking, moeten we afgunst en rancune ook interpreteren met enige emotionele intelligentie en mededogen. Wat aan de oppervlakte afgunst kan lijken, gaat misschien terug op een gevoel van rechtvaardigheid.

De filosoof Ronald Dworkin gaat daar ver in. De ultieme test voor een egalitaire (rechtvaardige) samenleving, zo stelt hij, is de envy-test: een samenleving is pas echt egalitair als en enkel als niemand in die samenleving haar of zijn bundel van “goederen” (breed gedefinieerd, zodat ze ook talenten omvatten) zou willen inruilen voor die van iemand anders.

Rechtlijnig als hij is, zou Maarten Boudry er misschien nog mee kunnen instemmen dat hij als filosoof minder betaald wordt door de universiteit dan zijn collega’s in de exacte wetenschappen. Maar stel dat Boudry zou ontdekken dan Raoul Hedebouw voor zijn optreden in De Afspraak 500 euro zou gekregen hebben, en hij maar 100 euro. Niemand zou hem kwalijk nemen dat hij dan enige afgunst of rancune voelt. En heel wat mensen zouden dit een onrechtvaardige deal vinden.

Wat deze denkoefening aantoont, is dat ook de moreel irrelevant school moet argumenteren waarop een afwijking van gelijkheid gebaseerd is en hoe ze kan worden gerechtvaardigd. Dat zal niet altijd gemakkelijk zijn.

De laatste bedenking over de moreel irrelevant school is dat ze eigenlijk inconsistent is. De school stelt dat enkel bekommernis om armoede moreel relevant is. Tegelijk stelt ze dat inkomens zoals ze tot stand komen in de economie zoals ze is, rechtvaardig zijn. Maar waarom zou men dan bekommerd zijn om armoede? En zelfs als men enkel om armoede bekommerd is, waar legt men dan de grens vanaf waar men bekommerd is? Op die manier sluipt ongelijkheid toch weer in het debat.

Case closed? Helaas niet.

Want stel dat we het erover eens zouden geraken dat ongelijkheid wel relevant is – al is het instrumenteel – en dat we in een welvaartstaat een goed evenwicht zouden vinden tussen economische groei en herverdeling van materiële welvaart, dan blijft er nog een vorm van ongelijkheid, die perfider is omdat ze zo goed als onuitroeibaar is.

Ongelijkheid gaat over een relatieve positie in een rangorde, een status dus. Het werk is nog niet voltooid, maar de meeste welvaartstaten hebben een redelijk goede job gedaan in het afbreken van de formele instellingen die de toegang tot de meeste hiërarchieën bepaalden. Maar informele hiërarchieën zijn verrassend weerbarstig gebleken.

Een van de belangrijkste mechanismen om informele hiërarchieën in stand te houden, zijn wat de Oostenrijks-Britse economist en journalist Fred Hirsch in Social Limits to Growth (1977) positionele goederen noemde. De waarde van positionele goederen wordt niet bepaald door de totale beschikbare hoeveelheid, maar door de manier waarop ze verdeeld zijn in een bepaalde maatschappij. Denk aan het Cartier-horloge, aan dure auto’s, aan elitescholen, of aan “statusberoepen” waarvoor de toegang wordt beperkt.

Positionele goederen en de informele statushiërarchie die ze in stand houden, zijn perfide omdat ze zero-som zijn: mijn dure auto heeft maar waarde omdat weinig andere mensen dezelfde auto hebben. De oplossing is niet meer van die auto’s te produceren, zodat ze goedkoper zouden worden; want dan ga ik een andere, nog duurdere auto kopen die wél exclusief is.

Anders dan gewone goederen kunnen positionele goederen dus, per definitie, niet herverdeeld worden. Economische groei wordt dan de aanjager van nog meer statuscompetitie, in plaats van een motor voor hogere sociale welvaart. Bovendien heeft informele status vaak invloed op andere sferen, die wel degelijk materiële ongelijkheid in de hand werken.

Alweer Joseph Heath wijst erop dat het egalitarisme een te exclusieve focus heeft op materiële gelijkheid en te weinig aandacht besteedt aan die informele hiërarchieën:

If anything, the major consequence of our commitment to equality has been to turn us all into hypocrites about status, where none of us officially endorses the hierarchy, and yet all continue to participate in the practices that sustain it.

Joseph Heath (2022). Egalitarianism and Status Hierarchy, in Cooperation and Social Justice, p 107

Vooral weldenkende progressieven zullen soms ontkennen dat zij onderhevig zijn aan informele statuscompetitie. Statuscompetitie bij jou maar niet bij mij? Hmmm. Een van de meest perfide, en hypocriete, vormen van statuscompetitie speelt zich net af in gemeenschappen van weldenkenden die elkaar beschuldigen minder weldenkend te zijn over thema’s zoals, bijvoorbeeld, armoede en ongelijkheid, om zo hun eigen weldenkendheidsstatus op te krikken. De Boudry-bashing die we gezien hebben na De Afspraak is daar een jammer voorbeeld van.

---

Filosoof Maarten Boudry zat op 16 januari in De Afspraak over ongelijkheid en armoede. Hoewel hij in de korte tijd die hem bemeten was, rustig het spanningsveld tussen armoede en ongelijkheid probeerde te duiden tegenover een populistische tegenstrever, kreeg hij (en niet de populist) na de uitzending zowat heel weldenkend Vlaanderen over zich heen.

In wel wat reacties kwam er ruimte om te nuanceren en aan te vullen. Andere reacties waren louter Boudry-bashing. Iemand kroop in de pen om een zelfverklaard “onderbouwd antwoord” te geven op het “holle vat” dat Boudry blijkt te zijn. Het artikel was helaas noch onderbouwd, noch een antwoord op wat de Gentse filosoof had proberen duidelijk te maken.

Boudry was verder ook (kleine greep): een “omhooggevallen charlatan”, een “kampioen in denkfouten”, de “ambassadeur van het quasi-verplicht vooruitgangsoptimisme”, een “goudvis die het water in zijn vissenkom niet ziet”, een “irrelevant verschijnsel”, “iemand die iets te enthousiast aan zijn eigen scheten ruikt”, en zelfs “een klimaatontkenner”.

Boudry is flink genoeg om zichzelf te verdedigen. Men kan vinden dat hij te graag de voorspelbare provocatie opzoekt. Maar wat in de meeste reacties na De Afspraak vooral stoorde, was de versimpeling van een debat dat te belangrijk en te complex is om herleid te worden tot bashing en slogans.

Google Scholar geeft 3.4 miljoen resultaten voor ‘poverty inequality’. Dat is meer dan voor een zoekopdracht op ‘global warming climate change’. Alleen al voor dit jaar (2023) geeft Google Scholar 1,410 resultaten voor ‘poverty inequality’. Ik zal maar meteen bekennen: ik heb ze niet allemaal gelezen. In Vlaanderen wordt bovendien grondig en degelijk onderzoek verricht naar armoede en ongelijkheid.

Het tijdschrift voor samenleving en politiek SAMPOL had (toevallig) net ook in januari een heel themanummer over armoede en ongelijkheid.

Wat volgt is dus niet meer dan een bescheiden en ongetwijfeld onvolledige poging om het debat te kaderen.

Geschiedenis: De Big Facts

De Big Facts zijn cijfers en feiten over armoede die in debatten over hedendaagse armoede soms vergeten worden. Ze zijn niet alleen relevant omdat ze historisch perspectief bieden, maar ook omdat ze iets kunnen zeggen over hoe armoede verder zal evolueren. Met de ontkenning ervan (het gebeurt!) plaatst iemand zich eigenlijk buiten het debat.

• Groei en inkomen: In wat Bradford deLong de long twentieth century noemt (van 1870 tot 2010) steeg de economische groei van 0.45 procent per jaar vóór 1870 naar 2.1 procent per jaar na 1870. Die volgehouden stijging, die nooit in de geschiedenis was voorgekomen, resulteerde in de 140 jaar van de lange 20ste eeuw in een vermenigvuldiging van de wereldrijkdom met 21.5. Omdat de wereldbevolking in die periode groeide met een factor zes, steeg het gemiddeld inkomen “maar” met 8.8.
• Om die 8.8 wat concreter en kortere termijn te maken: in 1975 moest de mediaan Amerikaanse werknemer 60 uren werken om een tv-toestel te kopen; in 2013 was dat 7 uren (voor een tv-toestel met onvergelijkbaar betere kwaliteit).
• Armoede: de jongste twintig jaar is de armoede in de wereld zowel relatief als absoluut fors gedaald. Het aandeel van de wereldbevolking dat moet rondkomen met minder dan 2.15$ per dag daalde tussen 1990 en 2019 van 38 procent naar 8 procent, of van 2 miljard mensen naar 648 miljoen.
  Ook met hogere armoedegrenzen zien we die daling. Het aandeel van mensen die met minder dan 6.85$ per dag moeten rondkomen, daalde van 69 procent naar 47 procent. In absolute aantallen steeg het aantal mensen onder die armoedegrens eerst van 3.64 miljard in 1990 naar 4.21 miljard in 2000, om dan te dalen naar 3.59 miljard in 2019. (bron is telkens Our World in Data)
• Economische groei doet armoede dalen (het trickle-down effect op armoede).
• Verschillen in inkomen en vermogen worden voor een deel beïnvloed en in stand gehouden door machts- en klasseverhoudingen binnen landen en tussen landen.

Driehoek armoede-ongelijkheid-groei

Vooral als we naar de (richtingen van) verbanden tussen armoede, groei en ongelijkheid kijken, zijn er naast de Big Facts waarnemingen en verbanden waar sterke of minder sterke vermoedens zijn, die nog verder onderzoek vergen, of waar de omstandigheden een rol spelen.

• Groei is vaak maar niet altijd distributieneutraal (het trickle-down effect op ongelijkheid). De impact van groei op ongelijkheid is ambigu. Hij hangt bijvoorbeeld af van de bronnen en de verdeling van groei (geografisch en over sectoren). In nogal wat gevallen zal groei de rijken meer ten goede komen dan de armen.
• De omgekeerde impact, van (hoge) ongelijkheid op groei, is ook ambigu. Ongelijkheid kan groei bevorderen, maar ook belemmeren.
• Extreme ongelijkheid, een concentratie van inkomen en vermogen bij een heel klein deel van de bevolking, kan via diverse kanalen nefaste invloeden hebben op de democratie en het algemene welbevinden van de bevolking.

De complexe driehoeksverhouding tussen groei, ongelijkheid en armoede wordt mooi samengevat in een grafiek in een recente (2021) working paper van het IMF: Links between growth, inequality, and poverty: A survey.

Die Poverty-Growth-Inequality Triangle werd voor het eerst uitgewerkt door de Franse economist François Bourguignon, voormalig chief economist van de Wereldbank en directeur van de Paris School of Economics. Bourguignon stelt dat “creating development strategies for reducing poverty is challenging not because of its relationship with growth on the one hand and with inequality on the other. Rather, the difficulty lies in the two-way interaction between growth, inequality, and poverty.”

De IMF Working Paper herneemt de driehoek, trekt pijlen in beide richtingen tussen armoede, ongelijkheid en groei, en gaat dan in 58 recente (2007-2020) wetenschappelijke empirische artikels na wat de auteurs zeggen over het verband.

Dit komt uit dat overzicht, met + voor positief effect (lagere armoede of ongelijkheid; hogere groei) – voor een negatief effect, en = voor noch negatief, noch positief:

• Groei -> armoede: + in 20 artikels
• Armoede -> groei: 3-; 1=
• Groei -> ongelijkheid: 4-; 4+; 2=
• Ongelijkheid -> groei: 22-; 9+; 3=
• Ongelijkheid -> armoede: 3-; 2+
• Armoede -> ongelijkheid: 1-

Enkel voor groei -> armoede is er unanimiteit. Als de 58 artikels die de Working Paper onderzocht enigszins representatief zijn, dan past voor de rest enige bescheidenheid qua forse uitspraken.

Of we kunnen het oor te luisteren leggen bij twee peetvaders van het wereldwijde armoede- en ongelijkheidsonderzoek: de Servisch-Amerikaanse economist Branko Milanovic en de onlangs overleden Australische economist Martin Ravallion.

In een artikel uit 2018, Inequality is bad for growth of the poor (but not for that of the rich), schrijven Milanovic en de Nederlandse senior economist bij de Wereldbank Roy van der Weide over trickle-down:

(T)he lower incomes have also participated in growth, albeit not as much as the top incomes. Rather our findings suggest that the “trickle-down effect” is larger in states or times that can be characterized by lower levels of inequality.

Ze stellen enkele hypotheses voor over hoe en in welke mate het trickle-down effect wel of niet zou werken, maar besluiten:

(T)hese arguments are conjectures, and their acceptance or rejection clearly requires more empirical and theoretical work.

Ravallion gaat in een artikel uit 2005, Inequality is bad for the poor, op zoek naar manieren waarop we groei meer pro-poor kunnen maken, en waarschuwt:

If we agree that poverty reduction is a far more important overall goal for development policy than reducing inequality per se then we should not accept redistributive policies that come at the expense of lower longer-term living standards for poor people. Reducing inequality by adding further distortions to an economy may well have ambiguous effects on growth and poverty reduction.

Een win-win aanpak zou erin bestaan

to combine growth-promoting policies with the right policies to assure that the poor can participate fully in the opportunities unleashed, and so contribute to that growth.

Maar ook hij besluit:

There is still much we do not know about the most appropriate policy combinations in specific circumstances.

Vervolg: De morele (ir)relevantie van ongelijkheid: Het is complex

---

Oxfam publiceerde onlangs The Inequality Virus, een rapport waarin de organisatie stelt dat Corona de ongelijkheid in landen doet toenemen, en waarin ze aanbevelingen doet voor de creatie van een meer gelijke, rechtvaardige en duurzame wereld.

Het debat over het herstel na de Coronacrisis is belangrijk; er is een momentum en we moeten daarvan gebruik maken. Helaas, de enige bijdrage die Oxfam met deze publicatie levert, is een profilering van Oxfam.

Dit is een rapport van een groep mensen die ervan overtuigd zijn dat ze de contouren van een betere wereld kennen en dat we enkel hun quasiwetenschappelijke inzichten en voorschriften moeten volgen om die betere wereld te realiseren. Werelddesign voor gevorderden. “Governments around the world have a small and shrinking window of opportunity to create a just economy after COVID-19.”

Want voor Oxfam is het alvast duidelijk hoe de huidige economie draait, en wat er dus gefikst moet worden. “They can do this by urgently transforming the current economic system, which has exploited and exacerbated patriarchy, white supremacy and neoliberal principles. A system that has driven extreme inequality, poverty and injustice.”

Je kan een wereldbeeld hebben, en daarover van mening verschillen, maar het wordt moeilijk discussiëren met mensen die zo flagrant een loopje nemen met de feiten. “The coronavirus crisis has shown us that for most of humanity there has never been a permanent exit from poverty and insecurity.” (mijn nadruk)

Most of humanity and never? Even checken.

In 1981, de periode dat het vermaledijde neoliberalisme volgens Oxfam het dominante economische model werd, was 43 procent van de wereldbevolking extreem arm (1.9 miljard mensen). In 2017 is het percentage in extreme armoede gedaald tot 9.3 procent en het aantal mensen tot 702 miljoen, een daling met 1.2 miljard.

Of verder terug. In 1800 was 90 procent van de wereldbevolking extreem arm; in 1900 72 procent en in 1974 de helft. De knapste visualisatie van de langetermijnevolutie, en de meest overtuigende weerlegging van “most of humanity” and “never”, is die van de goede mensen van Gapminder.

Natuurlijk zijn een percentage van 9 procent extreem armen en 702 miljoen mensen niets om vrolijk van te worden. En de Wereldbank waarschuwt inderdaad dat “global extreme poverty is expected to rise in 2020 for the first time in over 20 years“. Maar het zou bijzonder eigenaardig zijn mocht een wereldwijde pandemie niet dat effect hebben. Gelukkig is het armoede-effect in veel landen getemperd door overheidsmaatregelen.

Nergens in het rapport van Oxfam vond ik enige historische nuancering van de armoedecijfers.

Dat komt wellicht omdat ze er te hard op gebrand waren hun punt over ongelijkheid te maken. De analyse van dit complexe probleem is volgens Oxfam ook weer snel gemaakt: “This extreme inequality is the product of an exploitative economic system that is designed to benefit a wealthy and powerful few. It is built on neoliberal economics and the capture of politics by elites (met een verwijzing naar een pamflet van Oxfam als “bron”).

Nu weten we uit iets meer onderbouwde analyses, bijvoorbeeld die van Branko Milanovic, dat “the capture of politics by elites” inderdaad een prangend probleem is en een oorzaak van toenemende immorele ongelijkheid. Maar neoliberal economics op dezelfde beklaagdenbank zetten als de onderbouw van een een systeem dat “is designed to benefit a wealthy and powerful few” is een te simpele en ongenuanceerde analyse, op zijn zachtst gezegd.

Maar nuance is niet meteen wat Oxfam beoogt in dit rapport. Zoals wel vaker gebeurt in debatten over ongelijkheid, kiest Oxfam voor een gemakkelijk en populistisch inspelen op afgunst en goedkope verontwaardiging.

Als je het loon van de best betaalde asset fund manager in Groot-Brittannië vergelijkt met dat van een pas afgestudeerde verpleger (1,400 keer meer), dan heb je gescoord, maar draag je weinig bij tot de analyse. Idem met de berekening dat Jeff Bezos, de oprichter van Amazon, elk personeelslid een bonus van 105,000 dollar zou kunnen betalen vanuit zijn toegenomen weelde tijdens de Coronacrisis. Of met de onthulling dat de verkoop van private jets toenam tijdens die crisis.

Oxfam baseert de kernboodschap van de publicatie – Corona zal de ongelijkheid doen toenemen – op een rondvraag bij 295 niet-geïdentificeerde economisten.

Branko Milanovic, die van de studie van ongelijkheid zijn levenswerk maakt, houdt zijn oordeel in beraad: “What can we say about the impact of the pandemic on the global distribution of income? It is hard to say anything meaningful now … We are totally in the dark. Most of what we say today may be proven wrong tomorrow. If someone is right, it may be not necessarily because they are smart, but because they are lucky.”

Nobelprijswinnaar Angus Deaton doet in een recente paper, COVID-19 and Global Income Inequality, een voorzichtige poging. Hij komt tot de voorlopige conclusies dat de toename in ongelijkheid binnen landen in veel landen is gecompenseerd door overheidsmaatregelen; dat de ongelijkheid tussen landen door de pandemie sneller dan voordien is gedaald volgens een maatstaf en licht is toegenomen volgens een andere maatstaf.

Erger dan de profileringsdrang in dit rapport, zijn de concrete maatregelen die Oxfam voorstelt. Ze zijn erger omdat ze in het beste geval onwerkbaar zijn en in het slechtste geval schadelijk voor net datgene wat Oxfam zou moeten willen bereiken: een einde maken aan extreme armoede.

In de voorstellen komt designdrang op de proppen, de trouwe metgezel van profileringsdrang. “Inequality should be prevented from happening in the first place. To do this, businesses should be redesigned to prioritize society, rather than ever greater payouts to rich shareholders.”

We moeten ondernemingen dus massaal, wereldwijd gaan redesignen. Sta daar even bij stil. Hoe gaat dat praktisch in zijn werk?

Oxfam heeft alvast een praktisch idee: Als we nu eens de extra-winsten die ondernemingen zoals Amazon hebben geboekt dankzij Corona wegbelasten en dat uitkeren aan werklozen en aan kinderen en ouderen in de armste landen?

Amazon heeft inderdaad goed verdiend aan de pandemie. Mag het? Het bedrijf heeft de periode een heel stuk draaglijker gemaakt voor miljoenen mensen, onder wie de 427,300 werknemers die het aangeworven heeft tijden de crisis, een groei-exploot dat in de Amerikaanse bedrijfsgeschiedenis niet gezien was sinds het begin van de Tweede Wereldoorlog.

Laat ons dan zeker ook de Wase Werkplaats aanpakken. Dat maatwerkbedrijf speelde in op de crisis door in zijn farma-afdeling covidtesten, mondmaskers en handgel te verpakken, en door bij Pfizer in Puurs enclavewerknemers te plaatsen.

De kans dat zulke voorstellen aangenomen en onverkort uitgevoerd worden, is nul.

Waarom doet Oxfam ze dan? Designdrang. Nu is daar in se niets mis mee, maar je moet weten wat kan gedesigned worden, en door wie, met een redelijke graad op succes. Een vaccinatiestrategie? Liefst wel. Hoe ondernemingen wereldwijd werken en georganiseerd zijn? Mmm. De kans dat zelfs Janet Yellen en het IMF hier hun tanden op stuk bijten, is groot.

“Inequality should be prevented from happening in the first place” vindt Oxfam. En “fighting inequality must be at the heart of economic rescue and recovery efforts.”

Dat zijn boude uitspraken, die uitgaan van een hoogmoedige designdrang.

Kunnen we (wie?) een economie organiseren (is al iets minder ingrijpend dan designen) op een manier dat een grote rampspoed zoals een pandemie niet tegelijk zorgt voor inkomensverlies voor een aantal mensen én inkomensopportuniteiten voor andere mensen? Tot spijt van wie het benijdt, zal dat niet lukken.

Zijn we zeker dat een wereld met minder ongelijkheid ook een betere wereld zal zijn? Wat is een betere wereld? Moeilijke vraag, maar “een wereld met minder armoede” is alvast een deel van het juiste antwoord. Daar zijn we het hopelijk over eens.

Ongelijkheid is niet het probleem; armoede is het probleem.

Een Google search op het rapport van Oxfam leert dat de analyse en conclusies van het rapport klakkeloos gerapporteerd worden door nagenoeg alle media, een uitzondering niet te na gesproken.

Is dat geen indicatie dat Oxfam zichzelf, en zijn doelen, hier geen dienst mee bewijst? Iedereen in de club wordt bevestigd in zijn verontwaardiging. Wat schiet je daarmee op? Mogelijke critici – en er is echt wel wat te bekritiseren in dit rapport – nemen blijkbaar niet eens de moeite meer.

---