En waarom niet: Wenen als Europese hoofdstad

Neutraliteit zit in het Oostenrijkse DNA. Als neutraal land werd het rijk en vreedzaam. In Wenen, dat dichter bij de Oekraïense dan bij de Zwitserse grens ligt, vreest men dat de bloedige historie terugkomt als het land zijn neutraliteit opgeeft. Dus blijft men aardig doen tegen Rusland.

Zo schrijft journalist en Europaspecialist Caroline de Gruyter in een achtergrondstuk in De Standaard en het NRC. Ze brengt er de ondergerapporteerde rol van Oostenrijk in het Rusland-Oekraïne-EU-VS conflict onder de aandacht (ander goed artikel van de Gruyter hierover; en hier).

De aanleiding voor het artikel, onder de door de Financial Times geïnspireerde titel “Oostenrijk is nog altijd het Russische ‘vliegdekschip’ in Europa“, is een gerechtelijk onderzoek in Oostenrijk naar spionageactiviteiten van een Griek, met Russische vader, die in Wenen woont. Hoewel Wenen wemelt van de Russische spionnen, zijn zo’n onderzoeken zeldzaam in Oostenrijk, schrijft de Gruyter. “‘Je trapt de Russische beer niet op zijn staart’, luidt een populair Oostenrijks gezegde.”

Oostenrijk is geen lid van de NATO (wisten we dat?). Het Oostenrijks staatsverdrag en de grondwet verbieden het land lid te worden van militaire allianties en om buitenlandse militaire basissen op zijn grondgebied toe te laten. Het durfde ook pas in 1995, na de ineenstorting van de Sovjetunie, lid worden van de Europese Unie.

Na de inval van Rusland in Oekraïne pleitten vijftig prominente Oostenrijkers voor een discussie over de neutraliteit en toetreding tot de NATO, in navolging van Zweden en Finland, maar de grote meerderheid van de Oostenrijkers is daar tegen. Veel Oostenrijkers hebben wat Rusland althans zou bestempelen als een gezond Anti-Amerikanisme (minder dan de Belgen, weliswaar).

Men kan die houding van Oostenrijk dubbelzinnig noemen, en onvoldoende solidair met de rest van de EU. Maar er zit ook een opportuniteit in.

Nu het centrum van Europa meer naar het Oosten verschuift, nu Europa zijn plaats zoekt in het nieuwe Eurazië, nu we een uitweg zoeken uit de Rusland-Oekraïne crisis: Wordt het geen tijd, beste Europeanen, om te overwegen de Europese hoofdstad in Wenen te vestigen?

Het idee van Wenen als Europese hoofdstad is niet nieuw natuurlijk. Hendrik Brugmans (1906-1997), een van de grote intellectuele leiders van de Europese beweging en rector van het Europacollege in Brugge tussen 1950 en 1972, opperde het lang geleden al in een van zijn boeken (referentie gezocht maar niet gevonden).

Senior writer Marc Reynebeau van De Standaard bracht in een recente column naar aanleiding van het overlijden van de Duitse schrijver Hans Magnus Enzensberger nog in herinnering hoe Enzensberger en anderen droomden van Mitteleuropa, “een idee als vaderland”. Mitteleuropa is geen politiek of territoriaal, maar een intellectueel construct, “het product van geo­politieke ironie en poëtische verbeelding, een verbeeld cultureel vaderland, een idee dat onderdak kon geven aan de droom van dat nieuwe Europa“. En met als enige logische hoofdstad Wenen.

Wat heeft Wenen dat Brussel niet heeft? Goh, is het nodig die vraag te beantwoorden? Wenen ademt Europese geschiedenis door al zijn poriën zoals Brussel het nooit door zijn neusgaten zal ademen. Het heeft een heel lange traditie in Europese diplomatie. Het herbergt niet óók het hoofdkwartier van de NATO. Het is, euh …, charmanter en properder dan Brussel (Conner Rousseau zou er zich thuis voelen). Het heeft een rijker cultureel verleden, maar ook een interessante hedendaagse scene.

In 2022 werd de stad voor de derde keer op rij nummer één in de Global Liveability Index van The Economist Intelligence Unit.

En ze ligt dus geografisch meer centraal in het evoluerende Europa.

Vienna central in Europe
Het “echte” geografische centrum van Europa ligt weliswaar 1,200 ten noordoosten van Wenen, in het dorp Purnuškės, dicht bij de Litouwse hoofdstad Vilnius. (in het echte EU zou ook de IK uitgegrijsd zijn)

In een diplomatiek gedachtenexperiment, eerder een fantasie in een parallel universum, kan men zich voorstellen dat de verhuis van de EU-hoofdstad van Brussel naar het neutralere Wenen deel zou uitmaken van een alomvattende vredesdeal tussen Rusland, de EU en de VS.

Al googlend naar “Vienna” en “capital of Europe” kwam ik deze bizarre kaart tegen:

Vienna das neue Europa
Das neue Europa mit dem dauernden Frieden. Die Unionisierung Mittel Europas

De auteur is een anonieme P.A.M. Hij maakte de kaart in 1920, als reactie op het Verdrag van Versailles. Het idee was om Europa in te delen als 24 spiën van een taart. De spiën zouden samenkomen in de Stephansdom in Wenen, dat zou herdoopt worden in Sankt Stephan en de hoofdstad van de Unie zou worden.


Tbilisi impressies

Indrukken van een kort verblijf in Tbilisi, de hoofdstad van Georgië:

  • Wikipedia noemt Georgië “a transcontinental country at the intersection of Eastern Europe and Western Asia“, maar alleszins in de hoofdstad vond ik weinig Aziatische invloeden. De Georgiërs die ik ontmoette, identificeren zich ook als Europees. (Ik ben The Dawn of Eurasia van Bruno Maçães beginnen herlezen om dat Europa-Azië verhaal te plaatsen; binnenkort verslag)
  • BNP per capita 5,042 dollar per capita, met een jaarlijkse groei van 5.2 procent tussen 2004 en 2022 (België 51,767; Griekenland: 20,277)
  • Tbilisi telt meer dan 1.1 miljoen inwoners, 30 procent van alle Georgiërs. Op straat in de stad zou je denken dat die bijna allemaal onder de dertig zijn. Nochtans is de bevolkingsstructuur van Georgië niet zo verschillend van die van België
  • Met behoorlijk wat opknapwerk, onder meer van de afbladderende houten balkons aan de gevels, kan Tbilisi een heel mooie stad worden
  • Gemiddelde temperatuur in oktober 20 graden
  • De stad stevent snel af op een verkeersinfarct
  • Weinig tekenen van extreme rijkdom, althans niet in de wijken waar ik rondwandelde. In Moskou bijvoorbeeld zie je regelmatig peperdure auto’s; in Tbilisi veel minder.
  • In de grote winkelstraten: vitrines van luxe- en betere merken en op de trotoirs nog veel straatverkopers
  • De keten Spar is alomtegenwoordig
  • Het kleine stukje platteland dat we zagen, leek arm. Veel huizen die half afgebouwd waren; overal auto- en vrachtwagenwrakken
  • Bij de aankomst in Tbilisi kregen we een flesje wijn van de douane! Georgiërs zijn terecht trots op hun wijn.
  • Maaltijden worden geserveerd in schotels die midden op tafel gezet worden. Vaste stek zijn khachapuri (brood gevuld met kaas), khinkali (dumplings; toch enige Aziatische invloed?), salades, met heerlijke tomaten telkens als hoofdingrediënt, stoofschotels. Massa’s walnoten. Heel lekker eten, waarin je alle ingrediënten proeft. Gênant grote hoeveelheden; de schotels blijven maar komen.
  • Op enkele plaatsen: banners met Slava Ukraine, Слава Україні. Veel Georgiërs zijn hevig anti-Rusland
  • We hoorden een relaas van voormalig politica en ambassadeur in Tsjechië Nino Nakashidze, nu Deputy Director General van het onfhankelijk tv-station Mtavari TV (baseline op hun website: Gain your freedom together with us), over gevallen van intimidatie, bedreigingen en geweld tegen journalisten

Antwerpen lag (kortstondig) aan de basis voor buitengewone groei London 1550-1700

In het midden van de 16de eeuw telde heel Groot-Brittannië 3 miljoen inwoners, van wie maar 4 procent in steden leefde. London had toen een bevolking van 50,000 a 70,000 mensen.

Tegen 1700 was London ontploft tot een bevolking van 575,000 mensen, en de derde grootste Europese stad, na Parijs en Constantinopel. De snelle groei bleef aanhouden. Tegen 1800 had London 1 miljoen inwoners en van 1820 tot 1910 was het de grootste stad ter wereld.

In zijn zeer lezenswaardige blog Age of Invention, over de oorzaken van de Britse Industriële Revolutie en de geschiedenis van innovatie, gaat economisch historicus Anton Howes op zoek naar de oorzaken van de steile groei van London tussen 1500 en 1700.

Howes vindt dat de groei van London, zeker in de beginjaren, een verhaal is van concentratie. De Londense groei was in het begin bijna uitsluitend gebaseerd op de uitvoer van wol. In de jaren 1550 was textiel goed voor 90 procent van de Engelse export en 90 procent van die export gebeurde uit London.

Maar niet alleen qua product was er concentratie, ook qua bestemming. In het begin van de tweede helft van de 16de eeuw ging bijna de volledige export van London naar Antwerpen, dat toen het kruispunt en het entrepot was voor de hele Europese handel.

De belangrijkste handelsader van en naar Antwerpen was de landroute naar Italië, die veel minder risico’s inhield dan de zeeroute. Italië gebruikte Antwerpen als hub om zijn eigen goederen en luxewaren uit onder meer Turkije en Perzië, die via Venetië Europa binnenkwamen, te verdelen in Noord-Europa.

De Duitsers verkochten in Antwerpen hun koper, metaal en zilver, dat de Portugezen, in ruil voor hun ivoor, suiker en kruiden, dan weer gebruikten om er handel mee te drijven in Afrika en de gebieden rond de Indische Oceaan.

De rol van Antwerpen in de explosieve groei van Londen was echter kortstondig. De Nederlandse opstand tegen de Spaanse koning Filips II leidde in 1585 tot de val van Antwerpen. Protestanten in Antwerpen verhuisden massaal naar Amsterdam maar ook naar Londen. Antwerpen zag zijn bevolking terugvallen van 100,000 naar 40,000 inwoners. Tot overmaat van ramp blokkeerde de jonge Nederlandse republiek de monding van de Schelde.

Londense handelaars bleven na de val van Antwerpen niet bij de pakken zitten. Door innovaties in navigatietechnieken en scheepsbouw konden ze snel zelf de langere routes aan, eerst naar onder meer Marokko, Rusland en de havens in de oostelijke Middellandse Zee; later over de Atlantische oceaan en naar de Indische oceaan.

Lees het volledige artikel, en Arts and Minds: How the Royal Society of Arts Changed a Nation, zijn boek dat vertelt hoe de Royal Society for the Encouragement of Arts, Manufactures and Commerce vanaf het midden van de 18de eeuw het leven in Groot-Brittannië verbeterde.


Tien grootste steden ter wereld, 1500-2018

Enkel en alleen aan de hand van deze bar chart race [aangepast: werkende link] zou je een heel dik en razend interessant geschiedenisboek kunnen schrijven. De bar chart race toont de tien grootste steden ter wereld, van 1500 tot 2018.

In 1500 was Beijing de grootste stad ter wereld, met 672,000 inwoners. Antwerpen vandaag dus. Beijing bleef de grootste stad van 1500 tot 1600 en daarna weer van 1700 tot 1820, toen ze ingehaald werd door London. In 1770 werd Beijing de eerste miljoenenstad in de geschiedenis. Rond 1900 verdwijnt Beijing uit de top tien, om er pas in 2008 terug te keren.

Manchester was begin 20ste eeuw de zesde grootste stad ter wereld; Birmingham de achtste.

Steden uit de top 10 van 1500-2018 waar ik nog niet of nauwelijks over gehoord had: Vijayanagar (Indië); Tabriz (Iran); Pegu (Myanmar); Mashhad (Iran).

In Triumph of the City. How our Greatest Invention Makes us Richer, Smarter, Greener, Healthier and Happier (zou mijn boek van het jaar geweest zijn in 2011) vertelt Harvard economist Edward Glaeser, die heel zijn loopbaan al steden bestudeert, dat er rond het jaar 1000 in Europa maar vier steden waren met meer dan 50,000 inwoners: Constantinopel, Sevilla, Palermo, Cordoba. De drie laatste waren toen Islamitisch.