Derde en laatste voorlaatste post in dit reeksje ((1) en (2)):
Hoe kunnen we de intuïties van CSR, of Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen (MVO), redden zonder naïef, futiel of onproductief te zijn?

Gesteld dat we aannemen dat argumenten over de mankementen van het CSR en Stakeholder discours uit vorige posts enige plausibiliteit hebben, is het debat dan gesloten? Ik denk het niet.

Een panglossiaanse visie op de instellingen en gedragingen van het aandeelhouderskapitalisme is immers even naïef of extreem als de visie dat we met CSR en Stakeholder theorie alle problemen van het aandeelhouderskapitalisme gaan oplossen.

We leven niet in de beste der werelden. Ja, we moeten er ons voor hoeden business ethiek te verbreden tot algemene ethiek, omdat die dan futiel wordt. Maar business ethiek mag wel ingekaderd worden in algemene ethiek. Als het maar gebeurt op een manier waarbij we het kind niet met het badwater wegsmijten.

Het voorstel is dan om CSR-proponenten harder te laten werken door hen de bewijslast toe te schuiven. Zij moeten aantonen dat het huidige kader en de huidige instellingen die het aandeelhouderskapitalisme regelen, onvoldoende zouden zijn om te beantwoorden aan hun bekommernissen. Of anders moeten ze een ander werkbaar kader voorstellen.

In enkele recente manifesten in de discussie over de post-Corona wereld, doen ze dat onvoldoende.

De Nederlandse hoogleraar bedrijfsethiek en KPMG-partner voor “integrity, forensic & soft-controls” Muel Kaptein roept in een bijdrage op MeJudice op tot een nieuwe moraal en een doorbraak op het gebied van duurzaamheid, meer gelijkheid, solidariteit en rechtvaardigheid binnen bedrijven, privacy, mensenrechten, diversiteit en langetermijn waardecreatie. Wow!

In de Volkskrant pleiten meer dan honderd vooraanstaande Nederlanders ervoor om de crisis te gebruiken voor een doorbraak op het gebied van duurzaamheid in het bedrijfsleven.

Ze mengen in het manifest praktische voorstellen (“Bedrijven moeten de afgelopen tien jaar in binnen- en buitenland hun aandeel hebben bijgedragen als het gaat om het betalen van belastingen“; “Hier ligt volgens ons een taak voor de pensioenfondsen“) met minder uitvoerbare (“Bedrijven geven blijk van sociale rechtvaardigheid, richten zich op langetermijn duurzame economische groei en begrijpen dat ze daarvoor de belangen van alle stakeholders moeten dienen“), feitelijke vaststellingen (“Op een omzet van 15 miljard dollar, maakte Booking Holdings vorig jaar zo’n 5 miljard dollar winst. Toch heeft het bedrijf geen reserves om zijn personeel een paar maanden door te betalen.”) met assumpties die minstens enige historische duiding zouden verdienen (“… het mondiaal economisch systeem dat decennialang voor veel welvaart heeft gezorgd maar nu duidelijk niet meer toekomstbestendig is.”; “de kloof tussen arm en rijk wordt veel te diep“) en gaan hier en daar heel kort door de bocht (“Bedrijven die alleen op de wereld zijn om geld te verdienen, hebben geen bestaansrecht.“).

Een van de problemen met zulke oproepen is: Wie kan daar nu tegen zijn? Belangrijke hint: bedrijven alvast niet, of alleszins niet vree visibel. Ander probleem: Buiten een beroep op “als we nu eens allemaal samen” en “we waren slecht bezig” komen deze manifesten zelden met echt praktische voorstellen die aantonen dat “het huidige kader en de huidige instellingen die het aandeelhouderskapitalisme regelen, onvoldoende zouden zijn om te beantwoorden aan hun bekommernissen”.

De Canadese economische filosoof Joseph Heath, op wiens werk deze posts voor een groot deel gebaseerd zijn, en die op zijn eentje zowat het domein van business ethiek gedefinieerd heeft, komt met een praktisch voorstel. Ik probeer zijn gedachtegang zo kort mogelijk samen te vatten:

• Hoewel het huidige wettelijke kader belangrijk is als we praktische voorstellen willen doen, hebben bedrijven wel degelijk sociale verantwoordelijkheden die verder reiken dan dat strikte kader
• In het huidige wettelijke kader lijken de regels zich soms te beperken tot de fiduciaire verantwoordelijkheid van de manager. Maar die biedt niet de bredere ethische kadering waarnaar we op zoek zijn voor business ethiek
• Die bredere ethische kadering moeten we zoeken in een ethische verantwoording van winst in een kapitalistische economie
• Winst is ethisch goed, niet omdat het iets is wat bedrijven en aandeelhouders toekomt (Locke), maar omdat winststreven er samen met vrije concurrentie voor zorgt dat prijzen zodanig evolueren dat de beschikbare middelen in de maatschappij op hun meest efficiënt worden ingezet
• Efficiëntie is goed, want efficiënt = duurzaam. Dit is een punt waar veel proponenten van CSR het vaak moeilijk mee hebben. Zij zouden willen dat bedrijven “breder kijken dan efficiëntie”
• Maar wellicht is het bevorderen van efficiëntie, in een institutional division of moral labor, het hoogste ethische ideaal dat we van bedrijven kunnen vragen in de reële wereld
• Het bestaande kader van wetgeving en instellingen moet in die zin geïnterpreteerd worden: de efficiëntie die we bereiken door de dynamiek van winststreven en vrije concurrentie is goed -> Laat ons die bevorderen en vrijwaren met wetgeving en regulering
• Want dat heeft redelijk goed gewerkt tot nu toe: veel (maar zeker niet alle!) reguleringen hebben ervoor gezorgd dat bedrijfsgedrag dat ooit louter ethisch verwerpelijk was (denk aan kinderarbeid) nu onwettelijk is. We zijn daar OK mee. Het gaat samen met een groeiend ingrijpen van de overheid in de economie, dat in veel (maar zeker niet alle!) gevallen weldadig is
• Maar wetgeving is helaas een redelijk bot instrument. In veel gevallen zal het voor de overheid moeilijk, duur of onmogelijk zijn om waarheidsgetrouwe informatie te achterhalen waarmee ze die wetgeving kan doen naleven
• Dus: wordt business ethiek een soort add-on bij de bestaande wetgeving, net zoals algemene ethische regels een soort add-on zijn bij de bestaande algemene wetgeving (in werkelijkheid is het meestal andersom)
• Maar dan geeft business ethiek wel een duidelijke en praktisch implementeerbare richtlijn. Bedrijven moeten in de geest van de wet handelen. Dat betekent dus dat ze enkel winst mogen nastreven in zoverre dat dat streven de concurrentie en (dus) efficiëntie bevordert. Zelfs als hun handelingen strikt wettelijk toegelaten zijn
• We mogen bedrijven hierop aanspreken. In speciale gevallen, zoals de organisatie van post-Corona, mogen we zelfs proberen te organiseren om die aanspraak hard te maken

Efficiëntiebevordering binnen de geest van de bestaande wetgeving en instellingen zal in de ogen van veel CSR-proponenten een mager beestje zijn. Maar we hebben er een kader voor dat best wel de tand des tijds heeft doorstaan. Het punt is: we hebben nu een ethisch kader voor business ethiek, waaruit we praktische richtlijnen kunnen afleiden om niet alleen de voordelen te bevorderen die een markteconomie levert, maar ook om de nadelen ervan te bestrijden.

Het meest voor de hand liggende voorbeeld is belastingontwijking. Die is strikt wettelijk gezien meestal in orde, maar is vanuit business ethisch standpunt verwerpelijk omdat ze de concurrentie vervalst.

Twee andere voorbeelden:

• In dit kader moeten alle bedrijven de kosten die ze veroorzaken (bijvoorbeeld met vervuiling), “internaliseren” en dus weerspiegelen in de prijs die ze consumenten aanrekenen. Die kosten zijn in principe berekenbaar. Als we dan, bijvoorbeeld, een CO2-belasting invoeren, dan kunnen de milieu-activisten alvast de tafel van de stakeholders van individuele bedrijven weltevreden verlaten
• Nog straffer: Het model van vrije concurrentie veronderstelt dat alle partijen (bedrijven en klanten) in een transactie over dezelfde informatie beschikken. Misleidende reclame, een pleonasme als er ooit een was, druist in tegen deze regel. Er is dus een case om misleidende reclame, en misschien reclame in het algemeen, te verbieden, zeker in sectoren met weinig spelers (bijvoorbeeld: telecom en energie). Het aldus uitgespaarde geld kunnen bedrijven aanwenden om producten goedkoper te maken en echte concurrentie te voeren. Belangrijk is om in te zien dat het hier niet gaat om een welwillendheid tegenover klanten (zoals de stakeholder theorie zou aanvoeren), maar om een maatregel die het algemeen belang bevordert dat volgt uit het winststreven.

Een analogie. In sport gelden voor elke tak regels (de “wetgeving”). Maar we verwachten van sportlui dat ze niet enkel de letter van die regels naleven, maar ook sportief zijn. Een inbreuk tegen de sportiviteit, ook al valt die binnen de regels, zal afgekeurd worden. De analogie gaat zelfs nog een stap verder: ook in sport verwachten dat ploegen of individuele sportlui elkaar zo hard mogelijk bekampen, en een afwijking daarvan zal als hoogst onsportief beoordeeld worden, ook al zijn er geen formele regels overtreden.

Volgende en laatste post: Waar brengt dit ons? En wat bedoelde Branko Milanovic met Friedmanite?

Wordt vervolgd

Het Corporate Social Responsibility (CSR) en Stakeholder theorie discours zit fout.
Ik citeer graag een recente tweet van Branko Milanovic, een redelijk linkse econoom, omdat mijn welwillende linkse vrienden het van hem misschien gemakkelijker aannemen:

It is very wrong for the left-wing economists to fall for the idea that there are such things as “stakeholders” and that companies can be self-regulating. It is a clever scheme, propagated by themselves, to let them off the hook.
A correct approach is to see them in fully Friendmanite terms and precisely because of that to regulate or tax them so that social outcomes can be improved.

CSR, of MVO, voor Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen, is interessant op dit ogenblik omdat:

• Post Corona gaan bedrijven vanuit diverse hoeken diverse vragen en eisen krijgen over maatschappelijk verantwoord ondernemen. Waarschijnlijk zal een deel van die eisen terecht zijn. Maar er is vandaag geen kader om ze te beoordelen, en al helemaal niet om de uitvoering ervan te regelen. Tous ensemble klinkt mooi en hartverwarmend, maar werkt niet als regelgevend kader.

• Grote bedrijven die in handen zijn van de overheid staan voor ingrijpende veranderingen. Denk aan NMBS, VRT, De Lijn, maar ook aan Brussels Airlines. Net omdat ze in handen zijn van de overheid, lijkt het vanzelfsprekend dat die bedrijven ook een grote CSR-rol vervullen of opgelegd krijgen. Maar dat maakt het management van die bedrijven zeer moeilijk, zeker in een concurrentiële omgeving.

• Enkele maanden geleden kreeg de CSR-beweging een enorme boost toen de Business Roundtable, die CEO’s van 192 van de grootste Amerikaanse bedrijven verenigt, een manifest publiceerde waarin ze zich bekeerden tot stakeholder kapitalisme. Het manifest, Statement on the Purpose of a Corporation, was opmerkelijk omdat de Business Roundtable sinds 1997 in al zijn Principles of Corporate Governance de primauteit van de aandeelhouder had vooropgesteld. Nu voegen ze klanten, werknemers, leveranciers en de gemeenschap (communities) toe, en sluiten de aandeelhouders het rijtje van stakeholders.

CSR en Stakeholder theorie zijn doorgaans inwisselbaar. De social responsibility in CSR is verantwoordelijkheid tegenover alle stakeholders, meestal gedefinieerd als elk individu of groep die betrokken is bij het realiseren van de doelstellingen van een bedrijf.

Hier zijn negen mankementen aan het CSR-discours, of vragen waar CSR geen afdoende antwoord op biedt. Inspiratie komt onder meer van de economische filosoof Joseph Heath, die de Stakeholder theorie en CSR zowat de doodsteek heeft gegeven (hier en vooral hier), van de Amerikaanse professor Business Law Justin Blount en van de Britse economist en schrijver John Kay.

Vandaag de eerste drie.

1. CSR en Stakeholder theorie roepen een valse of alleszins scheve tegenstelling in het leven. Of anders zijn ze tautologisch. Als MVO-bedrijven maatschappelijk verantwoord ondernemen, wat doen niet-MVO bedrijven dan? Niet-maatschappelijk verantwoord ondernemen? Dat is op zijn minst beledigend voor “gewone” ondernemers en in de meeste gevallen ook niet juist. Bedrijven en ondernemers vervullen uiteraard een specifieke maatschappelijke rol en doorgaans doen ze dat meer dan OK.
   
   
2. Achter het hele CSR-discours schuilt vaak, uitgesproken of minder uitgesproken, een aanname: bedrijven zijn slecht. Afgezien van het ethische debat hierover, klopt het gewoon niet. Bedrijven zijn niet slecht (of goed). Managers, of andere werknemers, zijn slecht (of goed). De basis economische theorie is hier ook schuldig aan. Klassieke economische analyse heeft het over “huishoudens” en “bedrijven”, en stelt vervolgens dat elk van die entiteiten hun winst of nut maximaliseren. Als economisch model werkt dat in grote mate. Maar waar het fout gaat, is in het door elkaar haspelen van winstmaximalisatie als drijfveer voor het bedrijf en eigenbelang als drijfveer voor de manager.
   
   Er zijn genoeg bedrijfsschandalen die aantonen dat die twee vaak niet samenvallen. Het helpt dus om in het hele debat de rol van de manager duidelijker te definiëren en te onderscheiden van de rol van het bedrijf. De manager is, tot nader order, aangesteld door de eigenaars aandeelhouders van het bedrijf om hun winst te maximaliseren. Die scheiding tussen eigendom en controle, en de fiduciaire (vertrouwens) rol van de manager die daaruit volgt, zijn hoekstenen van het aandeelhouderskapitalisme.
   Als het fout gaat met een bedrijf, dan is dat vaak omdat de manager haar vertrouwensrol niet heeft vervuld, en dan lijden niet alleen de aandeelhouders, maar meestal ook de andere stakeholders. We moeten dus uit elkaar houden: manager vs bedrijf; eigenbelang vs winst.
   
   
3. In een CSR-setting wordt de manager de fiduciair van zeer diverse stakeholders, elk met hun eigen doelstellingen, die vaak conflicterend zullen zijn. Hij zal dus moeten multitasken. Maar als de doelstelling van winstmaximalisatie in de weegschaal komt met andere doelstellingen, en als er geen duidelijke richtlijnen zijn over hoe die verschillende doelstellingen tegenover elkaar moeten worden afgewogen, hoe gaan we dan nog het werk van de manager beoordelen? Vraag maar aan Sophie Dutordoir.
   
   Ik moet nog de eerste MVO-verklaring zien waarin zeer duidelijk wordt gedefinieerd hoe de winstdoelstelling moet worden afgewogen tegen andere CSR-doelstellingen. In afwachting daarvan verwachten we van managers Koning Salomon-capaciteiten. Het punt is: zolang die duidelijke afweging er niet is, zullen managers altijd een excuus hebben waarom ze de ene of de andere doelstelling niet behaald hebben, en we hebben geen alternatief dan hen op hun woord te geloven.
   
   En het gaat niet per se om slechte wil. Zelfs managers die van perfect goede wil zijn, en de stakeholders die hen moeten controleren, zullen ontzettend veel moeite hebben om de informatie te verzamelen die hen toont of ze goed bezig zijn. Voor winstmaximalisatie lukte dat vrij aardig. We hebben een boekhoudsysteem dat door de eeuwen heen is verfijnd, en dat ons het instrument geeft om het ene bedrijf met het andere te vergelijken. Op het einde van de rit gaat het over de bottom line. Met een triple bottom line (nog een andere naam voor CSR) hebben we geen bottom line meer.

Wordt vervolgd …