Vier theorieën (waarvan drie naïeve) over de oorlog in Oekraïne

(T)o get a better understanding of the current war it is important to go back into history. What we observe today is caused by two factors: first, the unsuccessful economic development of the formerly communist countries, and second, the structural political setup that enabled republican elites to cover-up the economic failure by defending the nationalist interests of their constituents. The latter was both an easy solution, and was permitted by the way the regime was organized. If one argued for the return to capitalism, he was likely to end up dismissed from his job, or in jail. But if one argued that his republic was unequally treated, he was likely to climb up the ladders of power.

Dat is volgens Branko Milanovic de enige niet-naïeve historisch-ideologische theorie van de vier theorieën die hij onderzoekt in twee recente blogposts over de origine van de oorlog in Oekraïne. (deel 2)

Het is de combinatie van de onvervulde belofte van het communisme om economische ontwikkeling te brengen, en een nationalisme dat in elk van de Sovjetstaten gebruikt, en toegelaten, werd om het economisch falen toe te dekken.

Milanovic, die bekend werd met boeken over ongelijkheid, is opgegroeid onder het communisme. Hij behaalde in 1987 zijn PhD in Economie aan de universiteit van Belgrado en was daarna gedurende 20 jaar lead economist voor het Research Department van de Wereldbank.

Hij herinnert zich nog levendig de gemengde gevoelens die hem en zijn moeder overvielen tijdens het diner op de avond dat de Berlijnse Muur viel. De gebeurtenis hield de belofte in van nationale bevrijding en een betere levensstandaard; maar ook het sombere besef van de onvermijdelijkheid van een burgeroorlog in Joegoslavië en andere voormalige Sovjetrepublieken.

11 out of 12 [conflicts and wars in the dissolved communist federations], including the current war in Ukraine, are ethnic conflicts about the borders. Such conflicts have nothing to do with the type of internal arrangement or government (democracy vs autocracy), but they have a lot to do with conquest of territory, nationalism, and desire of minorities which happen to be in the “wrong” states to have their own states or to join a neighboring state. These elementary facts are almost never mentioned in the mainstream story-telling. There is a good reason for it: they run against the simplistic “democratic narrative.”

Die “democratic narrative”, de oorlog in Oekraïne als een strijd tussen democratie en autocratie, is de eerste naïeve theorie die Milanovic afwijst.

(S)uch a naïve theory is in the interests of the more bellicose liberal and right-wing circles in the West who see the current conflict as a precursor to a much larger conflict pitting the United States against China. That potential conflict becomes much more acceptable if it is seen as a conflict of values, and not as a conflict about the geopolitical primacy.

Een tweede naïeve theorie is dat de oorlog het resultaat is van Russisch imperialisme, een voortzetting van het tsarisme.

De derde theorie, die aanleunt bij de vierde, niet-naïeve theorie, wijst naar de gebeurtenissen van 1989-1992 als democratische revoluties. Volgens Milanovic waren het echter revoluties van nationale bevrijding van de indirecte heerschappij door de Sovjetunie, die zowel in de landen zelf als in het Westen in een democratisch verhaal verpakt werden. In ethnisch homogene landen als Polen en Hongarije passeerde dat verhaal nog. Maar in minder homogene landen zoals Joegoslavië en Tsjechoslowakije werd duidelijk dat het in de eerste plaats over nationalistische zelfbeschikking ging.


Er is leven na disruptie (met een baas met superpower)

In een jaar dat eindigt op massale opwinding over de jongste digitale doorbraak is het verfrissend om een succesverhaal te lezen over een toonaangevend bedrijf in de niet-digitale wereld.

Het verhaal, opgetekend door de Amerikaanse schrijver en muziekjournalist Ted Gioia, gaat over de succesvolle ommekeer bij Barnes & Noble, met meer dan 600 boekenwinkels de grootste boekenketen in de Verenigde Staten.

Het verhaal is des te opmerkelijker omdat Barnes & Noble graag en vaak opgevoerd werd als het toonbeeld van hoe nieuwe technologie en e-commerce disruptief waren voor klassieke industrieën. Het meer dan honderd jaar oude bedrijf had vanaf midden de jaren 1990 Amazon zien komen; het had, zoals gevestigde bedrijven in een oudere industrie altijd doen, eerst meewarig gereageerd, dan ontkennend en dan paniekerig.

In 1997 opende Barnes & Noble zijn online winkel. De keten realiseerde toen met 30,000 werknemers een omzet van 3 miljard dollar; Amazon had 125 werknemers en een omzet van 60 miljoen dollar. “Amazon.toast” kopten de zakenbladen. Jeff Bezos moest een toespraak houden om de paniek onder het handvol Amazon-werknemers te bedaren.

Amazon zou meedogenloos blijven focussen op de klant, was zijn boodschap.

Die strategie werkte, zo blijkt achteraf. Amazon groeide van een online boekhandelaar tot een retailgigant en van een omzet van 60 miljoen dollar in 1997 naar 233 miljard dollar in 2018.

In datzelfde jaar leed Barnes & Noble een verlies van 18 miljoen dollar op een omzet van 3.66 miljard dollar en ontsloeg het 1,800 werknemers.

De boekenwinkelketen had nochtans alles geprobeerd: een eBook Reader (Nook) lanceren; speelgoed, wenskaarten en kalenders toevoegen aan het assortiment; koffie schenken in de winkels; zelfs een eigen restaurant, Barnes & Noble Kitchen.

Niets werkte.

Nu, in 2022 lijkt het bedrijf weer op weg naar winst. De keten opende dit jaar zestien winkels en plant er dertig nieuwe in 2023. Sommige van die winkels komen op locaties waar Amazon vergeefs had geprobeerd fysieke winkels te laten draaien.

Wat maakte het verschil? Een nieuwe baas, zegt Ted Gioia.

De Brit James Daunt kwam aan het roer van Barnes & Noble in 2019, aan de vooravond van de corona-pandemie. In 1990 had hij als 26-jarige met geleend geld in Londen een kleine keten van boekenwinkels opgestart. Vanaf 2011 realiseerde hij een ommekeer bij de grote Britse boekenketen Waterstones.

Het geheim van Daunts aanpak volgens Gioia? “This is James Daunt’s super power: He loves books.”

Bij Waterstones maakte hij een einde aan kortingen op boeken, omdat hij vond dat boeken niet te duur geprijsd waren, en aan promo-acties zoals “koop twee boeken en krijg er een gratis”. Een van de meest ingrijpende acties was om promotiegeld van uitgevers te weigeren, en in plaats daarvan de werknemers in de winkel te laten beslissen welke boeken zouden getoond worden.

Bij Barnes & Noble paste hij dezelfde aanpak toe. Hij vroeg werknemers alle boeken uit de rekken te nemen en voor elk boek te herevalueren of het er wel moest staan. Zijn doel was van Barnes & Noble een boekenwinkel te maken die “intellectually satisfying” was en die “feeds your mind.”

Je moet er maar opkomen.

Gioia heeft na jarenlange ervaring in de brede culturele sector een vuistregel: “There is no substitute for good decisions at the top — and no remedy for stupid ones.”


En waarom niet: Wenen als Europese hoofdstad

Neutraliteit zit in het Oostenrijkse DNA. Als neutraal land werd het rijk en vreedzaam. In Wenen, dat dichter bij de Oekraïense dan bij de Zwitserse grens ligt, vreest men dat de bloedige historie terugkomt als het land zijn neutraliteit opgeeft. Dus blijft men aardig doen tegen Rusland.

Zo schrijft journalist en Europaspecialist Caroline de Gruyter in een achtergrondstuk in De Standaard en het NRC. Ze brengt er de ondergerapporteerde rol van Oostenrijk in het Rusland-Oekraïne-EU-VS conflict onder de aandacht (ander goed artikel van de Gruyter hierover; en hier).

De aanleiding voor het artikel, onder de door de Financial Times geïnspireerde titel “Oostenrijk is nog altijd het Russische ‘vliegdekschip’ in Europa“, is een gerechtelijk onderzoek in Oostenrijk naar spionageactiviteiten van een Griek, met Russische vader, die in Wenen woont. Hoewel Wenen wemelt van de Russische spionnen, zijn zo’n onderzoeken zeldzaam in Oostenrijk, schrijft de Gruyter. “‘Je trapt de Russische beer niet op zijn staart’, luidt een populair Oostenrijks gezegde.”

Oostenrijk is geen lid van de NATO (wisten we dat?). Het Oostenrijks staatsverdrag en de grondwet verbieden het land lid te worden van militaire allianties en om buitenlandse militaire basissen op zijn grondgebied toe te laten. Het durfde ook pas in 1995, na de ineenstorting van de Sovjetunie, lid worden van de Europese Unie.

Na de inval van Rusland in Oekraïne pleitten vijftig prominente Oostenrijkers voor een discussie over de neutraliteit en toetreding tot de NATO, in navolging van Zweden en Finland, maar de grote meerderheid van de Oostenrijkers is daar tegen. Veel Oostenrijkers hebben wat Rusland althans zou bestempelen als een gezond Anti-Amerikanisme (minder dan de Belgen, weliswaar).

Men kan die houding van Oostenrijk dubbelzinnig noemen, en onvoldoende solidair met de rest van de EU. Maar er zit ook een opportuniteit in.

Nu het centrum van Europa meer naar het Oosten verschuift, nu Europa zijn plaats zoekt in het nieuwe Eurazië, nu we een uitweg zoeken uit de Rusland-Oekraïne crisis: Wordt het geen tijd, beste Europeanen, om te overwegen de Europese hoofdstad in Wenen te vestigen?

Het idee van Wenen als Europese hoofdstad is niet nieuw natuurlijk. Hendrik Brugmans (1906-1997), een van de grote intellectuele leiders van de Europese beweging en rector van het Europacollege in Brugge tussen 1950 en 1972, opperde het lang geleden al in een van zijn boeken (referentie gezocht maar niet gevonden).

Senior writer Marc Reynebeau van De Standaard bracht in een recente column naar aanleiding van het overlijden van de Duitse schrijver Hans Magnus Enzensberger nog in herinnering hoe Enzensberger en anderen droomden van Mitteleuropa, “een idee als vaderland”. Mitteleuropa is geen politiek of territoriaal, maar een intellectueel construct, “het product van geo­politieke ironie en poëtische verbeelding, een verbeeld cultureel vaderland, een idee dat onderdak kon geven aan de droom van dat nieuwe Europa“. En met als enige logische hoofdstad Wenen.

Wat heeft Wenen dat Brussel niet heeft? Goh, is het nodig die vraag te beantwoorden? Wenen ademt Europese geschiedenis door al zijn poriën zoals Brussel het nooit door zijn neusgaten zal ademen. Het heeft een heel lange traditie in Europese diplomatie. Het herbergt niet óók het hoofdkwartier van de NATO. Het is, euh …, charmanter en properder dan Brussel (Conner Rousseau zou er zich thuis voelen). Het heeft een rijker cultureel verleden, maar ook een interessante hedendaagse scene.

In 2022 werd de stad voor de derde keer op rij nummer één in de Global Liveability Index van The Economist Intelligence Unit.

En ze ligt dus geografisch meer centraal in het evoluerende Europa.

Vienna central in Europe
Het “echte” geografische centrum van Europa ligt weliswaar 1,200 ten noordoosten van Wenen, in het dorp Purnuškės, dicht bij de Litouwse hoofdstad Vilnius. (in het echte EU zou ook de IK uitgegrijsd zijn)

In een diplomatiek gedachtenexperiment, eerder een fantasie in een parallel universum, kan men zich voorstellen dat de verhuis van de EU-hoofdstad van Brussel naar het neutralere Wenen deel zou uitmaken van een alomvattende vredesdeal tussen Rusland, de EU en de VS.

Al googlend naar “Vienna” en “capital of Europe” kwam ik deze bizarre kaart tegen:

Vienna das neue Europa
Das neue Europa mit dem dauernden Frieden. Die Unionisierung Mittel Europas

De auteur is een anonieme P.A.M. Hij maakte de kaart in 1920, als reactie op het Verdrag van Versailles. Het idee was om Europa in te delen als 24 spiën van een taart. De spiën zouden samenkomen in de Stephansdom in Wenen, dat zou herdoopt worden in Sankt Stephan en de hoofdstad van de Unie zou worden.


Komaan Belgen, gelukkig nieuwjaar!

Om de louter materiële welvaartsmaatstaf van bruto nationaal product aan te vullen en te nuanceren, doen economen en sociologen al lang onderzoek naar welzijns- en geluksgevoelens op basis van grootschalige surveys. Twee onderzoekers, de Britse-Amerikaan David Graham Blanchflower van Darthmouth College en de Brit Alex Bryson van University College London, hebben nu een interessant aspect toegevoegd aan die onderzoekslijn in Wellbeing Rankings, een artikel dat ze zopas publiceerden als NBER working paper (via Marginal Revolution).

De klassieke welzijns- en geluksstudies vragen enkel naar positieve gevoelens. Blanchflower en Bryson hadden het geniaal-simpele idee om ook negatieve gevoelens mee te nemen in de studie, met aparte ratings en rangschikkingen voor de twee en een rating en rangschikking die het totaalbeeld geeft.

Dat totaalbeeld zou dus een maatstaf moeten zijn voor een “alles bij elkaar genomen”-welzijnsgevoel.

De vier positieve positieve emoties zijn algemene tevredenheid met het leven, genot of plezier, glimlachen, en goed uitgerust zijn. De vier negatieve zijn pijn, verdriet, boosheid en zorgen.

De onderzoekers gebruikten data uit de Gallup World Poll en de US Daily Tracker Poll van vier miljoen respondenten in 164 landen. Voor de VS deden ze hun metingen ook apart per staat. De periode is 2008-2017.

Ahum Belgen, vrolijk een beetje op.

Wellbeing Rankings
Geselecteerde data uit Blanchflower en Bryson (2022). Wellbeing Rankings

België doet het in de algemene rangschikking met een 91ste plaats maar net iets beter dan Kyrgyzstan en Laos (dat heel goed scoort op glimlachen). Vooral dankzij de opmerkelijk goede scores voor positieve gevoelens doen zelfs de Buthanezen het ongeveer even goed als de Belgen. De Russen (87) en de Kenianen (86) voelen zich, “alles bij elkaar genomen”, beter dan wij!

Waarom doet België het zo slecht?
Een vergelijking met Nederland, altijd handig.

Wellbeing ranking NL-B
Geselecteerde data uit Blanchflower en Bryson (2022). Wellbeing Rankings

Nederland staat 74 plaatsen boven België omdat Belgen op alle gevoelens, zowel positieve als negatieve, slechter scoren dan Nederlanders (zie tabel met rangschikkingen; lager is dus beter). De grootste verschillen zitten in boosheid (108 plaatsen!), pijn en uitgerustheid.

Hawaii staat in de rangschikking op nummer 1. Helemaal onderaan staat Irak, net onder Zuid-Soedan en de Palestijnse staat.

Door de Amerikaanse staten als aparte “landen” te beschouwen in de rangschikking, komen de auteurs tot een opmerkelijke conclusie. Zeven van de top tien plaatsen worden bezet door Amerikaanse staten. In de top 50 staan 35 Amerikaanse staten plus Washington DC.

Alle gebruikelijke bedenkingen bij surveys gelden hier. Het gaat ook over heel subjectieve bevragingen. Maar mensen die nu knorren dat het toch niet kan dat de Russen zich “alles bij elkaar genomen” beter voelen dan de Belgen, of dat het nieuws uit Amerika toch tegenspreekt dat ze daar content zijn: check uw bronnen en methodes en vergelijk ze met die van Gallup en de onderzoekers.


Maandagse gevarieerde links

  • Inzichtelijke en bedachtzame analyse door Tyler Cowen van wie wint en wie verliest bij de nieuwe toepassingen van Artificial Intelligence. En bedenking van Cowen in een andere post: More than any other time, if you are not on Twitter, you just don’t know what is going on. Hij verwijst onder meer naar de verhalen over chatGPT en over de teloorgang van de cryptocurrencybeurs FTX. Voor wie de moeite nam, was Twitter daar sneller (de kranten volgden op +/- 5 dagen). De vraag is dan natuurlijk hoeveel belang je hecht aan “knowing what’s going on“, en snel. Maar Twitter was ook vollediger, evenwichtiger, interessanter, concreter en kritischer dan de algemene media.
  • Het goedkoopste land ter wereld om LEGO te kopen is … België. In dit onderzoek kostte een onderzochte LEGO-set in België 269 dollar. Argentinië is het duurste land ter wereld voor LEGO: 2,270 dollar voor dezelfde set.
  • Eerlijk gezegd al helemaal vergeten en via The Browser herontdekt: het redelijk spectaculaire verhaal over een massale hack door de Britse geheime dienst van Belgacom in 2012. Destijds samengepuzzeld door The Intercept, De Standaard en NRC Handelsblad.
  • Welke filosofenpersonaliteit ben jij? Aristoteles, Epicurus, Kant, Diogenes, Plato, Hume of Nietzsche? Doe de test.
  • Waaraan spenderen verschillende generaties Amerikanen, van de Silent Generation, geboren vóór 1945, tot Generation Z, geboren na 1997, hun inkomen in 2021? Knappe infografiek op basis van cijfers van het U.S. Bureau of Labor Statistics. Huisvesting (tussen 32 en 37 procent) en ontspanning (tussen 4 en 5.5 procent) blijken opvallend gelijke relatieve inkomensbestedingen over de generaties. Het grootste verschil zit natuurlijk in de categorie gezondheid: 3.3 procent voor Generation Z en 15.8 procent voor de Silent Generation. Lezen is de laagste categorie voor elke generatie behalve de Silent Generation, voor wie het de tweede laagste categorie is.
  • Fascinerende visual over hoe autokleuren van 1971 tot 2020 veranderd zijn. In 2020 domineren nog twee kleuren: grijs en zwart (of donkerblauw?).

Goed cijfer van de week: Tous Ensemble = 5 miljoen

In het derde kwartaal van dit jaar waren er in België voor het eerst in de geschiedenis meer dan 5 miljoen mensen aan het werk (15 jaar en ouder, dus studentenjobs inbegrepen), zo blijkt uit zonet gepubliceerde statistieken van het Belgisch statistisch bureau Statbel. De werkgelegenheidsgraad, die heilige graal van de regeringen, steeg het afgelopen jaar van 71.4 naar 72.1 procent, het hoogste niveau sinds het begin van de metingen in 1983 (het doel is 80 procent).

Bekijk de grafiek op Statbel voor opmerkelijke verschillen tussen mannen en vrouwen, leeftijdscategorieën, opleidingsniveaus en regio’s.


Zaterdag quote

(Y)ou need a lot more than “market failure” to have a successful government subsidy program of firms–you need massive externalities and precise, well understood targets. The garden-variety market failure that can be shown on a blackboard isn’t enough, in part because such arguments often underestimate the market and in part because they overestimate government.

Alex Tabarok (2022). Marginal Revolution: Chinese Industrial Policy is Failing

Ondertussen in Amerika

Railroad workers do not receive paid sick days and are punished for taking time off. Carriers have said that their attendance policies are necessary to keep the rail lines staffed, and that they allow workers to take time off when needed, by using paid vacation time.

Dat is uit een artikel in de Washington Post.

Ook nog:

The U.S. Chamber of Congress and some 400 business groups, representing a wide range of industries, from meatpackers to jewelers, sent a letter to Congress on Monday saying the looming rail strike is of “grave urgency.” … “A stoppage of rail service for any duration would be extremely damaging to American families and our economy, costing $2 billion dollars per day,” the letter said.

President Biden probeert een aangekondigde staking af te wenden door het Congres op te roepen een wetgeving goed te keuren die een eerder gesloten akkoord zou bekrachtigen. De spoorwegvakbonden wezen dat akkoord af, onder meer omdat er geen betaalde ziektedagen in opgenomen waren.


Zondagse gevarieerde links


Zaterdag quote

When millions of people produce goods for each other’s use, they must have some way of notifying each other of their desires. Moreover, people’s desires and preferences are fluctuating, complex and delicate. James Joyce could have filled a fat volume in describing the half-formed inclinations in the mind of a woman setting out on a shopping expedition. No words could completely define her potential desires. Consumers cannot therefore be expected to present shopkeepers with an adequate psychological analysis of their needs. Money comes to their rescue. Their offer to buy certain things at certain prices completely reveals what they have in mind.

Michael Polanyi (1951). The Logic of Liberty, p 139

Luid en duidelijk: Pensioensparen levert niets op

Achteraf bekeken was dat [wettelijk pensioensparen] een slechte beslissing. Over de jaren wordt het fiscale voordeel volledig opgegeten door de bank of de verzekeraar, en uiteindelijk leg je er zelfs op toe. Het is verstandiger om de belastingen te betalen en het resterende bedrag in een passief indexfonds te beleggen zonder fiscaal voordeel.

Dat is hoogleraar economie Gert Peersman van UGent in De Standaard.

Eindelijk een neutrale en gezagvolle stem die het zegt (misschien heb ik er andere gemist): het wettelijk pensioensparen dat ons wordt aangeprezen door banken, verzekeringsmaatschappijen en de overheid levert niets op.

Ik had graag Peersman zijn excel gezien. Maar je voelt aan je ellebogen dat het klopt.

Beleggingstip: Als banken of verzekeringsmaatschappijen iets aanraden, dan proberen ze je iets te verkopen waarop zij verdienen. Niet doen zal vaak een juiste beslissing zijn.

Anekdote: Begin augustus werd een 83-jarige kennis door haar bank opgebeld in het rusthuis. Of ze het geld van de verkoop van haar huis niet beter zou beleggen, bijvoorbeeld in fondsen waar aandelen in zaten, met de inflatie en zo. Letterlijke quote: “Aandelen staan nu heel laag. Wij noemen het hier solden.” Ik denk dat dat telefoongesprek onwettelijk was; het was alleszins onethisch. BEL20 van half augustus tot nu: -5.5%. Some solden!

Disclosure: Ik doe ook aan wettelijk pensioensparen, omdat ik anders niet de discipline zou hebben om gespreid te beleggen (over verschillende belegginsmiddelen en doorheen de tijd).


West-Afrikaanse Megalopolis: 1,000 km die het aanzien van de 21ste eeuw zullen bepalen

De demografische evolutie in Afrika is een van de belangrijkste (historische, geopolitieke, klimaat) megatrends die we deze eeuw meemaken, maar hij blijft onderbelicht.

De cijfers zijn duizelingwekkend. Van de huidige 1,4 miljard mensen, 17 procent van de wereldbevolking, groeit het continent naar 2.5 miljard mensen in 2050 en bijna 4 miljard tegen 2100, 40 procent van de wereldbevolking. Volgens sommige projecties zou Nigeria zijn bevolking tegen het einde van deze eeuw bijna zien verviervoudigen, van 206 miljoen naar 790 miljoen. Het zou daarmee het tweede grootste land ter wereld worden, na Indië (1.1 miljard).

De Amerikaanse journalist en auteur van boeken over Afrika en China Howard French publiceerde recent in The Guardian een fascinerende reportage over een stuk van Afrika dat voorop zal lopen in deze demografische revolutie: een strook van ongeveer 1,000 km langs de kust van West-Afrika, van Abidjan, de economische hoofdstad van Côte d’Ivoire, tot de Nigeriaanse hoofdstad Lagos. De strook is op weg om een Megalopolis te worden, een cluster van stilaan aaneengroeiende grootsteden.

Abidjan - Lagos

De Afrikaanse bevolkingsgroei zal immers vooral een stedelijke explosie zijn. Lagos en Abidjan zijn vandaag al miljoenensteden. Met respectievelijk 12 miljoen en 6.3 miljoen inwoners (volgens conservatieve schattingen) zijn ze groter dan of bijna even groot als New York (8.5 miljoen). Tegen het einde van deze eeuw zou de West-Afrikaanse Megalopolis een half miljard mensen tellen, een van de grootste en dichtste concentraties van mensen ter wereld.

Voor zijn reportage sprak French met experten en vertelt hij hoe snel hij het landschap en de steden zag veranderen tijdens trips tussen Abidjan en Lagos over de jaren heen.

Het is een verhaal “half hopefully striving, half congealed in poverty“.

In een vergelijking met hoe Chinese steden gegroeid zijn, vindt French dat “the region’s governments are setting their sights far too low to address the sweeping demographic and social changes on their way“.

De vergelijking met China is niet helemaal fair. In China werd de urbanisatie in grote mate geleid door een gecentraliseerde overheid. De toekomstige Megalopolis loopt door vijf landen met heel verschillende economische, politieke en historische achtergronden. Ivoorkust, Benin en Togo zijn voormalige Franse kolonies. Nigeria en Ghana waren Engels.

French observeert dat het gebrek aan planning in de urbanisatie nu al tot chaos leidt en vreest voor de toekomst. Maar was de groei tot miljoenensteden van Londen, Manchester of Birmingham in de 19de eeuw dan een voorbeeld van planmatige urbanisatie?

Er zijn wel tekenen van ambitie en samenwerking. In mei van dit jaar maakte de African Development Bank bekend dat ze 15,6 miljard dollar investeert in de West African Highway, van Lagos naar Abidjan. (Tip voor klimaatactivisten: maak nu al een plan om je te gaan vastplakken aan de tientallen diesel- en benzinestations langs die highway)

Maar de verschillende achtergrond zal de gezamenlijke groei van de West-Afrikaanse Megalopolis toch blijven belemmeren. Een zakenman uit het kleine buurland van Nigeria Benin, waar Frans de officiële taal is, vertelt French dat er nauwelijks relaties zijn met mensen of bedrijven in Nigeria. “With Nigeria next door, what we should have done long ago is make English a compulsory second language in school, but no one has ever thought of that.”

Lees de volledige reportage. Bijzonder goed geschreven ook. French’ andere reportages en essays, over onder meer Afrika, China en Rusland zijn ook zeer de moeite.


Vierkantswortelherstel na corona

Het is nog even afwachten hoe zwaar de impact zal zijn van de energiecrisis op de economische groei. Maar de klap van de coronacrisis zijn veel landen toch redelijk te boven gekomen. Een flash-impact van corona werd gevolgd door een vierkantswortel-herstel: de groei na de impact van corona pikte min of meer weer aan bij de trend sinds 2016.

gdp growth 2016-2022
Bron: Oeso. Quarterly GDP Volume index, Q1 2016 – Q3 2022
  • Voor de VS en voor Nederland is dat zeker het geval
  • Duitsland en Groot-Brittannië presteren ondermaats, en blijven onder hun trendgroei van vóór corona
  • Italië, dat na Groot-Brittannië de zwaarste klap kreeg in corona, zat eigenlijk al in stagnatie sinds einde 2017
  • België zit net iets boven het indexcijfer van de EU19, en moet enkel de VS en Nederland laten voorgaan. Maar het blijft toch een stuk onder de trendgroei sinds 2016 en sinds begin dit jaar zwakt de kwartaalgroei af

Zaterdag quote

The wonder was, it [Coketown, a town of red bricks but blackened by smoke and ashes] was there at all. It had been ruined so often, that it was amazing how it had borne so many shocks. Surely there never was such fragile china-ware as that of which the millers of Coketown were made. … They were ruined when they were required to send labouring children to school; they were ruined when inspectors were appointed to look into their works; they were ruined, when such inspectors considered it doubtful whether they were quite justified in chopping people up with their machinery; they were utterly undone, when it was hinted that perhaps they need not always make quite so much smoke. … Whenever a Coketowner felt he was ill-used – that is to say, whenever he was not left entirely alone, and it was proposed to hold him accountable for the consequences of any of his acts – he was sure to come out with the awful menace, that he would ‘sooner pitch his property into the Atlantic.’ This had terrified the Home Secretary within an inch of his life, on several occasions.
However, the Coketowners were so patriotic after all, that they never had pitched their property into the Atlantic yet, but, on the contrary, had been kind enough to take mighty good care of it. So there it was, in the haze yonder; and it increased and multiplied.

Charles Dickens (1854). Hard Times, Book The Second, Chapter 1

*The Dawn of Eurasia. On the Trail of the New World Order*

De voorbije weken gretig en soms met rillingen herlezen. In het jaar van publicatie, 2018, vond ik dat het het boek was dat mijn denken over geopolitiek het meest beïnvloed had. Niet dat er zoveel denken was geweest. Geopolitiek stond niet echt op de radar. En ik was daar niet alleen in, zo zou blijken.

De aanleiding om te herlezen was dubbel: een trip naar Tbilisi, de hoofdstad van Georgië, zou me naar het grensgebied tussen Europa en Azië brengen; en de recente gebeurtenissen in Oekraïne.

De gebeurtenissen sinds de publicatie van het boek lijken het verhaal van Maçães te hebben ingehaald. Lijken, want, en vandaar de rillingen, het boek leest vandaag vaak met een bijna akelige precisie en detail alsof het een analyse is van de huidige actualiteit.

The Dawn of Eurasia biedt in 2022 duidelijker en scherper nog dan in 2018 broodnodige context voor de grote Veranderingen en Gebeurtenissen die we meemaken. We moeten opletten met hoofdletters, ik weet het. Maar de mate van onzekerheid en vooral de kans op escalatie zijn al lang niet zo groot, zo dicht bij huis en zo complex geweest. De Britse historicus en essayist Adam Tooze, die zijn loopbaan is begonnen met de studie van de Nazi-economie en de Tweede Wereldoorlog, noemde de huidige crisis vorige week in de Financial Times een polycrisis, waarin heel verschillende schokken op elkaar inwerken zodat het geheel erger is dan de som van de delen.

Het boek is een geopolitiek essay in de vorm van een reisverslag, of een reisverslag dat regelmatig halthoudt voor geopolitieke bedenkingen: “I use travel to provide an injection of reality to political, economic and historical analyses.” (p xix) De auteur, de Portugese ex-politicus en essayist Bruno Maçães, verweeft anekdotes met analyses, historische achtergrond met verwijzingen naar literatuur en filosofie, persoonlijke verhalen over politieke besprekingen op hoog niveau met citaten uit interviews met of artikels en toespraken van opiniemakers en politici (de vier pagina’s lange analyse (p 175-179) van een artikel van de Russische minister van Buitenlandse Zaken Lavrov uit 2016 is bijzonder verhelderend voor een begrip van de Russische motieven voor de oorlog in Oekraïne).

Het resultaat van dat weefwerk is een meeslepend en meesterlijk geschreven verhaal met literaire allures.

Voor de reis die Maçães deed om de historische en culturele grenzen tussen Europa en Azië te verkennen, stelde hij zich twee regels: geen vliegtuigen, en geen planning verder dan de huidige week. De reis duurde uiteindelijk zes maanden en bracht hem van Astrakhan in Rusland tot Khorgas, op de grens tussen China en Kazakhstan, via de langst mogelijke route, met onder meer de Caucasus, Armenië, Iran, Turkije, Azerbaijan, Vladivostok en China.

Het Eurazië dat Maçães ziet opdoemen, is in eerste instantie een historisch begrip. Het doel van zijn reis was te onderzoeken waar geschiedenis, cultuur, geografie, demografie, economie en politiek uit elkaar gegaan zijn en waar en onder welke omstandigheden ze weer kunnen samenkomen.

Seeing [als Staatssecretaris voor Europese Zaken in de Portugese regering in de periode van de eurocrisis, de eerste oorlog met Oekraïne en de aanloop naar Brexit] that so many of the most urgent questions affecting the European Union had to do with the interaction between the two continents and how the management of these interactions called for an enlarged perspective, I started to suspect history was increasingly leading us to a world where the border between Europe and Asia would disappear. The bookshops were full of books about Russia (usually its dangers), China (usually its miracles) and the European Union (usually its crises), but they considered them in isolation. I decided to investigate what you could learn about Russia, China and Europe if you considered them as part of the same system. (p xvii)

Dat system is Eurazië, de grootste landmassa op aarde. Neem er een kaart bij; je zal ze nodig hebben bij het lezen van het boek.

Het vervagen van de grenzen tussen Europa en Azië (waar liggen die trouwens?) en de stroom van goederen, mensen, energie en kennis die daarvan het gevolg is, bieden de context waarin we volgens Maçães de belangrijke en nog onopgeloste crisissen van de jongste tien jaar moeten begrijpen: energieveiligheid, Islamitisch radicalisme, Turkije dat zijn plaats zoekt, de vluchtelingencrisis, problemen met de globale waardeketens, Oekraïne.

The Dawn of Eurasia (2018) is in zekere zin het anti-The-End-of-History (1992) boek. Francis Fukuyama maakte de wereld eenvoudig: de val van de Sovjetunie betekende de universalisering van de westerse liberale democratie als uiteindelijke vorm van bestuur. Geopolitiek werd, in Europa alleszins, nagenoeg overbodig – one could say that geopolitical thinking in Europe is dead, particularly so in Germany (p 234) – of alleszins minder antagonistisch. Het was wachten tot de voormalige Sovjetunie en, waarom niet, China, zouden bezwijken voor de lokroep van de liberale democratie en haar weldaden.

Maçães waarschuwde al in 2018 (en vroeger, als politicus) dat dat een vergissing was.

Zoals voor Rusland: The model for relations between Brussels and Moscow adopted soon after the collapse of the Soviet Union seemed to assume that Russia would gradually converge towards European norms and values. It did not happen. (p 193)

Of voor Iran. Maçães beschrijft een ontmoeting met een Iraanse kunstenares in Teheran die met haar textielkunst een eigen vorm van protest maakt. Wij zien enkele jaren later beelden van protesterende Iraanse vrouwen en besluiten misschien dat zij willen verwestersen. Maar (t)o become modern is no longer equivalent to becoming Western. Talking to young Iranian artists, I learned one important lesson. While they were rebelling against the confined spaces of life in Tehran, they also insisted that they did not want to follow the same path as Europeans or Americans … Western modernity is for them just another form of tradition to be uprooted and overcome. (p 34-35)

Voor Rusland en voor China, elk weliswaar met verwante maar soms tegenstrijdige geopolitieke en economische doelen, is Eurazië de historische en onvermijdelijke fase na de voorbije eeuwen van Europees-Westerse dominantie, waarin (s)tates outside the core were faced with the choice of embracing European ideas and practice [the symbiosis of British commerce and French liberty, p 120] or being overrun by European civilization. (p 119)

Het dramatische effect van het concept van Eurazië als eengemaakte politieke ruimte kan moeilijk overschat worden. We (wij, Westerlingen) moeten afleren de wereld te wringen in categorieën van Europese historische ontwikkeling. Als Eurazië een opkomende politieke ruimte is, zal het er een zijn zonder Europese waarden en normen. Het is op dit ogenblik zelfs moeilijk te zien welke waarden en normen er dan wel zullen gelden. Voorlopig alleszins weinig of geen.

Net zomin zijn er al regels of organisatie voor die politieke ruimte. China, Rusland en, in mindere mate de Europese Unie, doen inspanningen. Maar “(t)he question of our time is how this unified space should be organized.” (p 9)

Dat was 2018. Ondertussen hebben we de (tweede) oorlog in Oekraïne, de energiecrisis die ermee samenhangt (en die in The Dawn of Eurasia al tot in detail wordt uitgetekend), en de oplopende spanning tussen China en de VS.

In een recente column voorspelt Maçães a world of intense geopolitical rivalry; a world without rules. The End of History lijkt heel veraf.

De prangende vraag, voor ons althans, is dan waar en hoe de Europese Unie zich in die nieuwe geopolitieke arena moet situeren. Nadat China (Chinese Dreams), Rusland (Russia Turns East) en Turkije (Eurasia Tunnel, met Turkije als het stuk op het schaakbord dat het meest mobiel is; het kan zoveel vakjes bewegen als het wil in welke richting ook, West, Oost, Noord, Zuid) aparte hoofdstukken hebben gekregen – elk op zich verplichte lectuur voor wie wil meepraten over geopolitiek en, zeg maar, Oekraïne – sluit het boek af met een hoofdstuk over de Europese Unie: The European Peninsula.

Neem een kaart. Wordt West-Europa als schiereiland van Eurazië een aanhangsel? Daarvoor is haar economische macht te groot. Rusland en China (en Turkije, Iran …) kunnen niet anders dan rekening houden met Europa. Maar hoe vertaalt die economische macht zich in politieke invloed?

Maçães heeft de Europese besluitvorming van binnenuit meegemaakt. Zijn oordeel is redelijk cassant. “The European Union is not meant to make political decisions. What it tries to do is develop a system of rules to be applied more or less autonomously to a highly complex political and social reality.” (p 228)

De EU is een algoritme, of een computer. Hij illustreert het met een ingewikkelde rekensom voor het herlocatiemechanisme van vluchtelingen die de uitkomst was van een Europese top in 2015 en waarmee de EU het vluchtelingenprobleem hoopte op te lossen. Dat was een algoritme, geen politieke besluitvorming.

De metafoor over de EU als een algoritme of een computer is krachtig. Het algoritme werkt naar behoren zolang de interne regels van het systeem dezelfde blijven en, dat is al wat moeilijker, zolang externe factoren ingecalculeerd waren. Maar wat als we, zoals Maçães beweert, in toenemende mate in een no rules wereld leven? Of als we ontdekken dat de regels die we intern hanteren, extern niet gelden?

De typisch Europese reactie maakte hij mee in een discussie met Duitse topambtenaren over Eurazië, die hij uitgebreid beschrijft. “Je kan de Chinese en Russische expansiedrang niet beantwoorden met een regel,” werpt hij hen voor. “Maar onze beschaving is gebouwd op regels,” is de reactie van de Duitse ambtenaren. “Dat is waar we voor staan.”

“Akkoord,” zegt Maçães. Maar “(t)he problem with the European Union is that it seems to assume that there is a neutral framework of rules, whereas the real issue is which rules will prevail, an issue that no rule can decide.” (p 235-236)

De uitweg die hij hen probeert aan te praten, is Eurazië als een krachtenveld, waarin enkel politieke macht en invloed de economische en politieke richting zullen bepalen. In plaats van de European way of doing things – co-operate, link, connect, all these verbs – bepleit Maçães een meer strategische en dus competitieve aanpak. We moeten meer denken in termen van politieke macht en invloed, van geopolitieke strategie dus, en minder in termen van (onze!) regels. (p 235)

Dat betekent evenwel geen terugkeer naar het oude Europese dominantiedenken, maar een realisatie dat Europa een van de polen in het multipolaire Euraziatische krachtenveld moet worden. “It [Europe] must learn to project its influence eastwards, not as the prophet of a world civilization, but as a Eurasian power.” (p 241)

Waarom? Omdat er anders niet veel meer te doen is.

In een typische gedachtenkronkel, die leidt van de realisatie dat hij zijn gsm-klok niet heeft aangepast aan een recente Turkse regeringsbeslissing die het Turkse uur dichter bij Moskou en verder van Brussel bracht, en dat hij daardoor te laat kwam op een interview met een Turkse opiniemaker, over inzichten van Hegel, Mill en Nietzsche over tijd en geschiedenis, landt Maçães op een filosofisch-historische vaststelling over Europa, die zeker ook een psychologische diagnose is.

The main problem of those who come first [Europa dus] is that they reach the end of their time before everyone else, and Europe began soon to look with thinly disguised envy at those who still had a great task ahead of them, while Europeans, having completed it, had nothing left to do. (p 224)

De computermetafoor geeft ook context aan Brexit, dat zich afspeelde terwijl het boek geschreven werd. Take Back Control, de buitengewoon krachtige slogan waarmee het Leave kamp het referendum won, was alsof enkele passagiers van een autonoom computergestuurd voertuig plots beslisten het stuur over te nemen. Een interne bug. Remain antwoordde met economische argumenten: de EU was de beste deal. Maar was dat wel zo? “Was anyone actually testing and evaluating EU economic policy? And if so, could we trust them to do the right thing? These were valid concerns.“(p 231)

Maçães was de vergadering met de Duitse ambtenaren gestart met vier redenen waarom de EU een Euraziatisch perspectief en plan moest hebben: Rusland en China hebben er een; bijna alle vraagstukken en problemen waar we vandaag en de komende jaren mee te maken gaan hebben, situeren zich in het politiek, economisch en geografisch grensgebied tussen Europa en Azië; zowat alle oorlogen sinds 1815 hebben zich afgespeeld in betwiste grensgebieden tussen de twee continenten; en, last but not least, om de krachten van desintegratie in Europa zelf te bestrijden.

“The EU needs to become a stronger political agent, not in order to fulfil a moral or historical commandment, but in order to perform the tasks which the future will call for: to extend its influence outside its boundaries, manage the flows across the borderlands and work for a peaceful future in greater Eurasia.” (p 242)

BONUS1: Het interview met Maçães in de onvolprezen reeks Conversations with Tyler. In het interview (uit 2018) krijg je, zoals in het boek, een idee van de heel brede interesse en eruditie van Maçães.

Een beeld uit dat interview is blijven hangen sinds ik het las:

If it [Europa] stagnates, if it continues to stagnate, if people all over the world, if the tourists arriving from China suddenly are the ones filling up the restaurants in Paris, and young French men and women are serving them at the tables, this is not exactly the European dream, but it’s, of course, a very serious possibility now.

Over Georgië:

COWEN: Are there any countries on the western frontier of Russia that you would be bullish about?
MAÇÃES: I think, perhaps, Georgia. I don’t see the same destructive impetus coming from Moscow in relation to Georgia as it is in relation to Ukraine, probably because Georgia also didn’t attempt to become an anti-Russian bulwark on the borders of Europe.
I think they’ve been able to build an interesting experiment there of a country that is increasingly connected to Europe, not breaking with Russia, increasingly connected with China. For my book, it’s a very interesting country.

BONUS2: Maçães heeft een Substack. De meeste artikels zijn afgesloten voor niet-abonnees. Kost 40 dollar per jaar. Hij publiceert onregelmatig, tussen een en vier keer per maand. Op Twitter levert hij scherpe commentaren over de oorlog in Oekraïne.