De auteur is de veelzijdige Patrick Loobuyck, politiek filosoof (en godsdienstwetenschapper en moraalfilosoof) aan de Universiteit Antwerpen en de Universiteit Gent.

Het boek bleek niet alleen een min of meer bevredigende uitkomst te bieden voor mijn zoektocht naar de betekenis en het belang van burgerzin. Het werd ook een goede uitvalsbasis voor het reeksje zomerlectuur waarin dit de eerste post is.

Burgerschap, zo schrijft en motiveert Loobuyck, raakt aan gevoelige onderwerpen waarover emotioneel en gepolariseerd gedebatteerd wordt. Het is “een kapstok waar we tal van andere politieke standpunten aan kunnen ophangen.” (p 209) De uitdaging is dan om in een boek dat, zo vermoed ik, zowel voor de student politieke filosofie geschreven is (met dan wellicht een begeleidende reader van een twintigtal teksten) als voor de bewuste burger, die kapstok niet te overladen.

Loobuyck is geslaagd in die uitdaging. Het boek bestrijkt toegankelijk en beknopt (215 pagina’s) een behoorlijk breed en complex terrein, dat sinds de jaren 1990 een hernieuwde belangstelling kent) Wel wat lezers zullen zich dienen af te vragen hoe ze over politieke kwesties hebben kunnen denken of discussiëren zonder het raamwerk en de lenzen die het boek biedt.

Kan ik hier een samenvatting geven van wat op zich al een samenvatting is van 370 jaar politieke filosofie (als we Hobbes’ Leviathan als beginpunt nemen) en van de stand van het hedendaagse denken?

Ik probeer. Aan studenten zou ik zeggen: studeer niet deze samenvatting, maar lees het boek.

Het boek is gestructureerd rond drie (klassieke) dimensies of componenten van burgerschap: status, activiteit, en lidmaatschap. De drie dimensies zijn soms tegenstrijdig, niet alleen omdat ze verschillende politieke visies vertegenwoordigen, maar ook omdat er onenigheid is over de richting en de volgorde van de verbanden tussen de componenten. Uiteindelijk, zo bepleit Loobuyck, bekijken we de dimensies best als complementair. In een gelaagde visie op burgerschap kunnen ze elkaar aanvullen en in evenwicht houden.

In het boek volgt Loobuyck de drie dimensies in een soort omtrekkende spiraalbeweging waar je je aandacht moet bijhouden, maar die wel werkt. In het eerste deel belicht hij ze eerst kort apart om dan uit te leggen hoe ze zich tot elkaar verhouden. Het tweede deel van het boek keert in drie hoofdstukken terug naar een uitgebreidere behandeling van elk van de drie dimensies.

Het recht om rechten te hebben

Het burgerschapsmodel volgens de dimensie Status is het politiek-liberale model. De nadruk ligt op de juridische status van burgerschap: het recht om rechten te hebben. In dit model hebben burgers een mentaal sociaal contract met de staat en de overheid, waarin hun individuele vrijheid, gedefinieerd als afwezigheid van inmenging en (overheids)bemoeienis, zo maximaal mogelijk is. Politiek is georganiseerd als een representatieve democratie, waarin de burger het beheer van de staat toevertrouwt aan vertegenwoordigers. Zelf kan hij deelnemen aan de politiek, maar evengoed kan hij a-politiek zijn.

Typische vragen die in dit model opduiken, zijn:

• Waarom wetten naleven?
  In een minimumvisie: we kunnen alleen genieten van de voordelen van het sociaal contract (de creatie van een veilige ruimte; meer voorspelbaarheid; betere samenwerking) als we erop kunnen rekenen dat andere burgers de wetten naleven; maar zij verwachten dat ook van ons. De overheid zet die redelijke houding en de sociale druk die ervan uitgaat kracht bij doordat ze (als enige) dwangmaatregelen kan nemen als we de wet niet naleven.
• Wie heeft welke rechten?
  Burgerschap als status vooronderstelt en creëert (juridische) gelijkheid tussen iedereen die onder het sociaal contract valt. Maar hoe bakenen we af wie wel en niet onder het contract valt? Sinds en zolang we burgerschap aan de staat verbinden, is het grondgebied de meest voor de hand liggende en wellicht enig hanteerbare afbakening. Maar hoe permeabel zijn de grenzen? Laten we nieuwkomers toe? Welke? Is een of andere vorm van integratie voor een nieuwkomer een voorwaarde om burgerschap te verwerven, of is het toekennen van burgerschap net de eerste stap naar integratie?
  De link met de nationale staat roept ook de vraag op over welke rechten het gaat. Kunnen we uit onze juridische gelijkheid voor de wet ook politieke rechten en vrijheden afleiden (het recht, niet de plicht tot politieke participatie)? En kunnen we als burger ook aanspraak maken op sociale rechten? Historisch hebben staten de rechten en vrijheden uitgebreid (samen met de afbakening van wie onder het sociaal contract viel), van louter burgerrechten in de achttiende eeuw tot politieke rechten in de negentiende en sociale rechten in de twintigste eeuw. Vandaag nog beantwoorden verschillende landen de vraag over welke rechten het gaat anders. Dat roept de vraag op wat de verhouding is tussen burgerrechten en (zogenaamd universele) mensenrechten.
• Is er een link tussen burgerschap en rechtvaardigheid?
  In het “dunne” model waarin burgerschap enkel een juridische status is, lijkt er geen noodzakelijke link te liggen tussen burgerschap, of de staat, en rechtvaardigheid. Ook de Ierse politiek filosoof Philip Pettit zegt in The State (2023, na twee hoofdstukken al monumentaal; bespreking later), in een gedachtenexperiment over hoe de staat zou kunnen ontstaan zijn dat de functies van de staat niet noodzakelijk vereisen dat hij ook rechtvaardigheid nastreeft. “But it [de functie van de staat zoals die uit het gedachtenexperiment komt] certainly makes the state into an entity that can increase in justice, by any of a variety of benchmarks,”* (Pettit, p 26, mijn nadruk)
  In de praktijk en in de geschiedenis zal het ervan afhangen in hoeverre de burgers zelf rechtvaardigheid belangrijk vinden, hoe ze die definiëren (de benchmarks) en, belangrijk, hoe ze de rol van de staat zien in het tot stand brengen van rechtvaardigheid.

Republikeins model

In het politiek-liberale model ziet de burger het geheel van wetten als bescherming van zijn inviduele vrijheid. Het model waarin de dimensie Activiteit centraal staat, gaat een stap verder. De burger verwacht (en er wordt van hem verwacht) dat hij ook actief deelneemt aan de formulering en de uitvoering van de wetten. Dit republikeinse burgerschapsmodel ziet politiek en democratie als actief zelfbestuur.

Het concept burgerschap wordt hier al een stuk “dikker”. Burgers krijgen niet alleen bescherming en (minimale) rechten. Ze hebben ook plichten, die moreel ingevuld worden als burgerschapsdeugden. Die burgerschapsdeugden kunnen binnen dit model dan weer minimaal worden ingevuld – stemrecht als morele plicht, bijvoorbeeld – of ruimer, en dus moraliserender.

Dat verschil tussen een minimale en een maximale invulling van burgerschapsdeugden is niet triviaal. Een ruimere invulling laat immers ook ruimte om onderscheid te maken tussen goede en slechte burgers, of om lange, moeilijke trajecten van inburgering op te leggen.

De republikeinse traditie en de visie op burgerschap als activiteit hebben als inspiratie en ideaalbeeld de polis, een relatief homogene gemeenschap van burgers die een niet te complexe staat bestuurt. In dit ideaalbeeld zullen burgerschapsdeugden gemakkelijker een ruime invulling krijgen. In complexere en heterogene samenlevingen ligt een ruime én algemeen aanvaarde invulling van republikeinse burgerschapsdeugden minder voor de hand.

De vraag is immers (met de Amerikaanse filosoof John Rawls, waar Loobuyck uitvoerig naar verwijst):

Hoe kunnen we een stabiele en rechtvaardige samenleving organiseren met vrije en gelijke burgers die er diepgaand verschillende religieuze, filosofische en morele doctrines op nahouden?

Burgerschap begint voor Rawls bij het besef dat we geen overeenstemming kunnen bereiken of zelfs maar in de buurt van wederzijds begrip kunnen komen op basis van onze eigen diepste overtuigingen. Maar we moeten wel (politiek) samenleven. Dus moeten we op zoek naar een soort redelijkheid en een minimumzone waar we wel overeenkomen over wat de basisprincipes van een democratische, rechtvaardige samenleving kunnen zijn.

De “minimumzone” is de overlapping consensus van Rawls, waarvan elke burger de principes kan verdedigen tegenover elke andere burger zonder diens diepste religieuze, filosofische of andere overtuigingen te bekritiseren of aan te vallen én zonder zijn eigen diepste overtuigingen op te geven.

De redelijkheid waar we naar zoeken, begint (voor burgers als moreel individu in de niet-publieke sfeer) bij wat we in discussies in het dagelijkse leven soms “overeenkomen om niet overeen te komen” noemen: het redelijke meningsverschil als meningsverschil tussen redelijke mensen.

Voor de overheid gaat de redelijkheidseis verder. De overheid – en de burger in zijn waakzame politiek participatieve rol – moet publieke redelijkheid beoefenen: de redelijkheid die in een rechtvaardige, democratische rechtstaat de fundamentele politieke relaties tussen burgers en de overheid en tussen burgers onderling vastlegt.

Die eis van publieke redelijkheid heeft verregaande consequenties als we vrijheid belangrijk vinden. Vrijheid impliceert immers verscheidenheid, ook en vooral van diepste overtuigingen. Een vrije en democratische samenleving is dus wezenlijk pluralistisch: verschillende, zelfs conflicterende doctrines kunnen er redelijk samenleven (zolang die doctrines zelf redelijk zijn). “Pluralisme is de natuurlijke uitkomst van menselijke activiteit in een open en vrije samenleving. Diversiteit is een permanent kenmerk van een democratische publieke cultuur.” (p 141)

Voor de staat betekent dit dat hij neutraliteit als bijna heilig principe huldigt. Enkel een staat die radicaal neutraal is – die “gelijke afstand houdt ten aanzien van de verschillende levensbeschouwingen en opvattingen van het goede leven …, die geen uitspraken doet over de waarde, noch over de waarheid van de levensbeschouwelijke strekkingen en levensstijlen die mensen erop na houden” (p 141) zal door al zijn burgers als legitiem worden ervaren.

Uiteindelijk, zegt Loobuyck, zullen we “in een open en vrije samenleving … op het niveau van de morele, filosofische en levensbeschouwelijke overtuigingen niet tot consensus kunnen komen. Dat hoeft ook niet. Burgerschap impliceert geen culturele of levensbeschouwelijke homogeniteit, en zeker geen assimilatie. Om te kunnen samenleven is het voldoende dat alle burgers … overtuigd instemmen met de overlappende consensus.” (p 156)

Lidmaatschap en communitarisme

Tot dusver klinkt het, hopelijk ook nog in deze heel gecondenseerde samenvatting, allemaal heel redelijk. Dat is enerzijds net de bedoeling. “Rede”, “redelijk” en “redelijkheid” zijn de termen die auteurs als Rawls en anderen in de eerste twee visies op burgerschap wellicht het vaakst gebruiken. Anderzijds is het begrijpelijk dat mensen (burgers) hier weinig bij voelen, en dat ze dus ook niet meteen warm en enthousiast worden van een appel op burgerschap of burgerzin.

Het probleem is ook dat de liberale of republikeinse visies op burgerschap, vertrekkend van de idealen van vrijheid en gelijkheid, uitkomen bij wat veel mensen ervaren als een te individualistische kijk op burgerschap. Waar blijft de gemeenschap? Waar is de verbinding?

De derde visie op burgerschap stelt daarom net het lidmaatschap en het gemeenschapsgevoel centraal. Dit communitaristische burgerschapsmodel staat volgens Loobuyck uitdrukkelijker op de agenda van politiek filosofen vanaf de jaren 1980. Loobuyck gebruikt zelf de term niet, maar recent verzamelen denkers in deze traditie zich ook nadrukkelijk onder het label van post-liberalisme.

We vinden post-liberalisme en communitarisme zowel aan de rechter- als aan de rechterzijde van het politieke spectrum. Ze hebben gemeenschappelijk dat ze burgerschap ook subjectief, psychologisch en emotioneel willen invullen, meer dan als een juridische status of een activiteit. De democratische politieke praktijk werkt op zich niet gemeenschapsvormend (zoals in de republikeinse traditie), maar vooronderstelt juist een gemeenschapsgevoel. (p 173-174)

De vraag is dan wel wat in dit burgerschapsmodel het bindmiddel kan zijn voor dat gemeenschapsgevoel en een gedeelde identiteit. Hier lopen de visies onder de brede koepel van het communitarisme behoorlijk uiteen.

Onder de vraag “Wat bindt ons tot een politieke gemeenschap?” bespreekt Loobuyck vier substromingen of -visies: het (strikt gedefinieerde, maar ook als overkoepelend label dienende) communitarisme; liberaal nationalisme; grondwetspatriottisme; en interculturalisme. Heel wat huidige debatten over integratie en identiteit spelen zich af in de spanningsvelden tussen die vier subvisies.

Het communitarisme is het antwoord op de te individualistische kijk op burgerschap van het liberalisme en het republikanisme en op de radicaal neutrale rol van de overheid die daaruit volgt. De Rawlsiaanse wereld waarin we respect hebben voor elkaars onverzoenbare overtuigingen en waarin er enkel een dun raakvlak is in een overlappende consensus, wordt volgens communitaristen een gedemoraliseerde, zielloze samenleving. De overheid moet niet (enkel) neutraal zijn, maar heeft een rol als promotor van het common good, het algemeen goed of het goede leven, gebaseerd op gedeelde waarden en normen. De heikele hamvraag is dan natuurlijk wie gaat bepalen welke normen en opvattingen over het goede leven we delen.

Het liberaal nationalisme wil die vraag niet beantwoorden. Staatsneutraliteit blijft belangrijk, zeker in diverse samenlevingen. Deze stroming vindt het gemeenschapsgevoel in een dunne nationaliteit. “Burgers moeten geen opvatting van het goede leven of een set waarden en normen delen. Een gedeelde, dunne nationaliteit volstaat.” (p 185) In onze sociale zekerheid, bijvoorbeeld, is die dunne nationaliteit de de facto bron van solidariteit.

Het liberaal nationalisme wijst uitdrukkelijk een invulling af van nationalisme dat gebaseerd is op ras, afkomst of religie. Maar wat kan dan wel het bindmiddel zijn? Loobuyck stelt, met denkers als de invloedrijke Canadese filosoof Will Kymlicka, de societal culture voor (p 187). Die is gebaseerd op elementen als territorium, een gedeelde maatschappelijke ruimte, collectief erfgoed, een gedeelde taal en geschiedenis, veruiterlijkt in publieke feestdagen en nationale symbolen. Over die societal culture hoeft de overheid niet neutraal te zijn. Ze kan die zelfs bevorderen, bijvoorbeeld via onderwijs. Een societal culture is ook wat Nederlanders anders maakt dan Belgen, Fransen of Amerikanen.

Binnen het liberaal nationalisme is er in een diverse samenleving ruimte voor multicultureel nationalisme, waarin de nationale societal culture van binnenuit wordt geherdefinieerd als een ”work in progress, een verhaal waarin nieuwkomers en minderheden volwaardige personages zijn.” Het (geparafraseerde) citaat is van de Brits-Pakistaanse socioloog en politiek wetenschapper Tariq Modood, de leidende figuur van de zogeheten Bristol School of Multiculturalism, die ik dankzij Loobuyck heb ontdekt, en die fascinerend en blikverruimend werk verricht rond multiculturalisme.

Een societal culture die nog ingebed is in en gedefinieerd wordt door de nationale staat is volgens een derde substroming in de visie op burgerschap als lidmaatschap niet langer mogelijk of wenselijk. Deze substroming, het grondwetspatriottisme of civic nationalism van auteurs als de Duitse filosoof Jürgen Habermas, stelt dat burgers hun gemeenschapszin niet meer kunnen vinden in etnische of culturele overeenkomsten, maar in “de praktijk van burgers die actief gebruikmaken van hun recht op participatie en communicatie.” (Habermas).

Het civic nationalism is voor mensen die zich, bijvoorbeeld, eerder Europees burger dan Nederlander of Duitser voelen, voor wie er geen betekenisvol, politiek relevant onderscheid meer is tussen de societal cultures van verschillende landen. De vraag is dan of een Europees politiek zelfbesef mogelijk is. Misschien was het er ooit, in Een Wereld van Gisteren?

De belangrijkste kritiek op deze postnationale benadering van Habermas en anderen is volgens Loobuyck (p 198) dat ze te abstract en formalistisch is. We waren op zoek naar een invulling van burgerschap die net minder rationeel-intellectualistisch is en die een psychologisch bindmiddel kon vormen tussen burgers. Het civic nationalism laat de emotie en het patriottisme (weer) over aan de volksnationalisten.

Voor de varianten van het communitarisme is een cruciale test voor elke specifieke invulling van burgerschap de mate waarin die invulling de sociale integratie en cohesie wel of niet bevordert. Voor de vierde variant, het interculturalisme, wordt dat een echte lakmoestest. Het interculturalisme haalt de mogelijkheid van integratie en lotsverbondenheid niet uit een abstract concept, maar uit een gedeelde praktijk van interactieve en reële contacten (p 200).

Realistisch interculturalisme baseert zich daartoe op psychologische theorieën die, vertrekkend van de natuurlijke neiging to favour our own, vaststellen dat het onder bepaalde voorwaarden toch mogelijk is vooroordelen weg te nemen of te verminderen door exposure en contacten met andere groepen. Yascha Mounk zal zich in The Great Experiment. Why Diverse Democracies Fall Apart and How They Can Endure (binnenkort op dit scherm) op dezelfde theorieën en experimenten baseren.

Combinatie

Hoewel burgers de vrije keuze moeten hebben over hoe politiek actief ze zijn, zou men wel kunnen stellen dat het een burgerschapsdeugd is om op zijn minst na te denken over en een keuze te maken tussen de verschillende burgerschapsmodellen.

De verschillende visies op burgerschap zijn immers meer dan theoretische modellen. Aan de hand van die visies bepalen mensen, bewust of minder bewust, hun standpunten over uiteenlopende kwesties als immigratie, hoofddoeken, stemrecht voor nieuwkomers, de identiteit van de eigen groep, het statuut van de etnische meerderheid, de rol van de staat, vaccinatieplicht, nationale feestdagen, en voor welke politieke partij te stemmen.

Op bepaalde vlakken zijn de visies op burgerschap incompatibel. Maar zeker in een complexer wordende wereld kunnen de verschillende visies elkaar ook aanvullen en versterken. Loobuyck sluit het boek af met een voorstel tot combinatiedenken in een multilevel citizenship, waarbij burgerschap gelaagd wordt ingevuld op verschillende niveaus. (p 204)

Op lokaal vlak kunnen we burgerschap beleven als interculturalisme. Op niveau van de natiestaat is liberaal nationalisme wellicht de dominante visie, terwijl we op supranationaal niveau een vorm van grondwetspatriottisme kunnen aanhangen.

Paniek?

Met Burgerschap houdt Loobuyck deskundig het midden tussen een academisch gefundeerde (19 pagina’s uitstekende en inspirerende bibliografie) inleiding tot de politieke filosofie, met burgerschap als lens of kapstok, en een toegankelijk referentiewerk voor de bezorgde burger die beseft dat politieke discussies een traditie en geschiedenis hebben.

Die evenwichtsoefening zorgde ervoor dat Burgerschap geen pamflet geworden is. Dat is net goed, natuurlijk. Maar Loobuyck moet het boek toch niet alleen geschreven hebben om een academische leemte op te vullen (in het Nederlands) – die was er wel – maar vooral vanuit een ongerustheid over waar het met burgerschap naartoe gaat? Sommige lezers zullen die persoonlijke ongerustheid missen in het boek. Waar is de paniek? Misschien komt die wel aan bod in Loobuycks eerdere boeken, Samenleven met gezond verstand (2017) en Met elkaar – Voor elkaar. De kunst van het samenleven in crisistijd (2021).

In dit boek houdt hij academisch voorzichtig het midden tussen optimisme en bezorgdheid. De uiteindelijke conclusie is dat we moeten blijven lezen, nadenken en schrijven. Het is overigens ook aan de lezer om uit te pluizen waar de auteur zelf voor staat. Ik vermoed: ergens tussen liberaal nationalisme en interculturalisme.

Andere lezers zullen de voorzichtige afstandelijkheid net appreciëren. Burgerschap is in elk geval, voor zover ik kon nagaan, de enige recente, academisch onderbouwde introductie in het onderwerp in het Nederlands. De Nederlandse auteurs Menno Hurenkamp (academicus) en Evelien Tonkens (academicus, columnist en ex-politicus) schreven En nou mag ik even! Burgerschap wat is het en wat kun je ermee? (2021). Dat boek, vooral geschreven voor en vanuit een Nederlandse context, belicht burgerschap aan de hand van heel concrete dagelijkse onderwerpen en actuele discussies. Het lijkt heel geschikt voor gebruik op de middelbare school en wellicht ook voor projectwerk in professionele bacheloropleidingen.

In een volgende post toon ik kort hoe ik het kader dat Loobuyck getekend heeft, vertaal naar twee kort-door-de-bocht schemaatjes. Ik wijs ook op leemtes die Loobuyck onvermijdelijk gelaten heeft (onder meer een bijna totale afwezigheid van economische context). Die vormen dan wel een goede opstap naar de rest van de zomerlectuur.

---

Die van u, als suggestielijst desgevallend of -gewenst, of zoals een trouwe lezer van deze blog zegt: Handig, dan moet ik het boek niet meer lezen. Voor mezelf is het de neerslag van de lectuur van +/- begin 2023 tot nu.

Het begon met een zoektocht naar de betekenis van burgerzin, om dan uit te waaieren. Burgerzin als in: dat waarop in de coronaperiode regelmatig een beroep werd gedaan. Maar waarop juist deed men dan een beroep? Hoe belangrijk is burgerzin? Zijn er uiterlijke tekenen of gedragskenmerken die met burgerzin samenhangen? Gaat democratie naar de knoppen zonder burgerzin? Betekenen burgerzin en gemeenschapszin hetzelfde?

De zoektocht werd bemoeilijkt doordat er geen exacte Engelse vertaling bestaat (het probleem zit in het achtervoegsel “-zin”). Google translate geeft “civic sense”; Deepl “civility” en “civic spirit” als alternatief. ChatGPT, gevraagd naar een goede vertaling, zegt: “It broadly refers to the sense of responsibility that an individual feels towards their society or community”, en geeft toe en suggereert: “There isn’t a single English word that perfectly captures this concept, but here are some phrases and words that come close: civic-mindedness; social responsibility; sense of community; citizenship; public-spiritedness; civic duty.”

Interessant ook: als je civility (en het Franse civilité) weer vertaalt naar het Nederlands kom je uit bij: beleefdheid, hoffelijkheid, beschaafdheid.

De zoektocht meanderde, zonder echt veel voortschrijdend inzicht, toen in het najaar van 2022 Burgerschap. Politiek-filosofische perspectieven van de politieke filosoof Patrick Loobuyck (UAntwerpen; UGent) uitkwam (met vier verwijzingen naar “burgerzin” in de index). Filosoof Willem Lemmens, Loobuycks collega aan UAntwerpen, had me eerder al David Miller gesuggereerd, van wie Loobuyck een citaat gebruikt als motto voor zijn boek. Zo kwam van het een het ander, en waaierde het leesplan uit.

De zoektocht naar de betekenis van burgerzin was de onmiddellijke aanleiding. Maar achteraf gezien past het allemaal in een langere evolutie van mijn bochtig leesplan, dat circa 2008 begon met lectuur over theory of the firm en theorie van transactiekosten om stap voor stap te verbreden, als dat het juiste woord is, naar algemene economie en economische geschiedenis, om dan hoe langer hoe meer te belanden in politieke economie (liefst gekruid met een scheut sociologie van de juiste soort).

Politieke economie is hoe de discipline Economie vroeger heette. Rond 1900 kreeg Economics in Engelstalige boeken (Google ngram) de overhand op Political Economy, maar sinds 1980 is Political Economy weer aan een gestage opmars bezig.

Vandaag is het een multidisciplinaire bezigheid, als (Wikipedia) a branch of political science and economics studying economic systems (e.g. markets and national economies) and their governance by political systems (e.g. law, institutions, and government).

Covid was, ook voor denkers als Loobuyck vermoed ik, een context die zich onverwacht en ongewild aandiende om na te denken over burgerzin en de oorzaken en gevolgen van het ontbreken ervan. Maar er was natuurlijk meer aan de hand dan mensen (burgers) die zich wel of niet schikten naar mondkapjes- en vaccinatieplicht.

Al vóór de covidcrisis zagen sociologen en politieke wetenschappers een wereldwijde democratische recessie, de opkomst van illiberale democratieën en een gebroken sociaal contract, dat aan hernieuwing toe is.

Burgerzin en burgerschap werden dan, zoals Loobuyck schijft (p 209), “kapstokken om [na te denken] over migratie en diversiteit, nationalisme en identiteit, democratie, media en populisme, de rol van de overheid en eigen verantwoordelijkheid, sociale zekerheid en de reikwijdte van solidariteit …”

Het nadenken is niet vrijblijvend. Want naarmate 2023 vordert, en de politiek in België en Nederland in verkiezingsmodus geraakt, groeit (hopelijk) ook de ongerustheid. Peilingen tonen aan dat het vooruitzicht op een incontournabele rechts-populistische partij in Vlaanderen na de verkiezingen van 2024 allerminst denkbeeldig is. Ook elders (in de wereld en op het politieke spectrum) maken politieke entrepreneurs gebruik van het gat in de markt van het ongenoegen met een aanbod van politics of anger and envy (Raghuram Rajan).

In hun analyse van de jongste (mei 2023) peiling van De Standaard en VRT moeten zelfs de begeleidende onderzoekers, Stefaan Walgrave (UA) en Jonas Lefevere (VUB) tot hun verbazing vaststellen dat migratie “een beetje onverwacht” als belangrijkste (in een gesloten vraag) en tweede belangrijkste (in een open vraag) bekommernis van kiezers uit de bus komt. Ze stellen ook vast dat “het thema niet aangetast lijkt door de actualiteit”.

Migratie blijft voor veel intellectuelen en opiniemakers een ongemakkelijke en ondergeanalyseerde olifant in de kamer. Zie ook heel wat analyses van de val van de Nederlandse regering. Daarom voegde ik ook Whiteshift (2018) van Eric Kaufmann toe aan de lijst zomerlectuur. Gelezen in 2019, maar het is blijven nazinderen als niet gemakkelijk wegredeneerbaar betoog over de echte oorzaken van populisme. We gebruiken Whiteshift als toetssteen of dialoogopener met de meer recente auteurs.

Dit is de lijst (in de volgorde waarin ik de boeken de komende weken ga voorstellen):

• Patrick Loobuyck (2022). Burgerschap: Politiek-filosofische perspectieven.
• Bradford DeLong. (2022). Slouching Towards Utopia: An Economic History of the Twentieth Century.
  Wellicht in een dubbelbespreking met:
• Martin Wolf (2023). The Crisis of Democratic Capitalism.
• Eric Kaufmann (2019). Whiteshift: Populism, Immigration and the Future of White Majorities.
• Yascha Mounk (2022). The Great Experiment: Why Diverse Democracies Fall Apart and How They Can Endure.

Worden niet apart voorgesteld maar komen tussendoor wellicht aan bod:

• Francis Fukuyama (2022). Liberalism and Its Discontents.
• Raghuram Raja (2019). The Third Pillar. How Markets and the State Leave the Community Behind.

In de vroege zomer gelezen (via Dan Wang) en af en toe inspirerend bij het nadenken over de rol van de staat:

• James C. Scott (1998). Seeing Like a State: How Certain Schemes to Improve the Human Condition Have Failed.

Net binnengekomen en zal en cours de route misschien nog gastoptredens maken:

• Philip Pettit (2023). The State.

De Ierse filosoof Philip Pettit is een van de meest vooraanstaande hedendaagse denkers over politieke theorie. Zijn The State wordt in de reviews aangekondigd als “monumentaal”, een “filosofische tour de force”, en “does nothing less for our time than what Thomas Hobbes did for his.”

In de coulissen, als co-commentator, Richard Rorty, met:

• Richard Rorty (2022). What can we hope for? Essays on Politics. (eds: Chris Voparil & W.P. Malecki)
• Richard Rorty (1989). Contingency, Irony, and Solidarity.

What Can We Hope For? Is een onlangs uitgegeven verzameling van negentien essays van de in 2007 overleden Amerikaanse filosoof Richard Rorty, destijds intellectueel boegbeeld van progressief Amerika, die zijn landgenoten twintig jaar geleden al griezelig precies waarschuwde voor wat het Trumpisme zou worden. In de essays, geschreven tussen 1995 en 2007, deelt hij zowel links als rechts rake maar milde klappen uit. De nieuw uitgegeven essays waren de aanleiding om Contingency, Irony, and Solidarity weer op te diepen.

Gelezen voor de historische achtergrond:

• Olivier Zunz (2022). The Man Who Understood Democracy: The Life of Alexis de Tocqueville.
• Caroline de Gruyter (2021). Beter wordt het niet: Een reis door het Habsburgse Rijk en de Europese Unie.

Met de Gruyter was ik helemaal into Vienna gekomen; vandaar ook:

• Stefan Zweig (1942). The World of Yesterday. (eindelijk)
  En
• Allan Janik & Stephen Toulmin (1973). Wittgenstein’s Vienna.

De leeslijst is eclectisch en holistisch en zeker niet exhaustief. Ik maak daar geen excuses voor. Voor een deel is hij het resultaat van uitstelgedrag – blijven lezen om niet te moeten beginnen schrijven – tot het gênant werd.

De vraag werd dan wel: komt uit die lectuur een algemeen beeld, een gemeenschappelijke diagnose en, wie weet, zelfs een plan? Is er, zoals dat nu heet, een Groot Narratief? Zijn er redenen voor optimisme? Of moeten we wanhopen?

Een passage in Yascha Mounk’s The Great Experiment. Why Diverse Democracies Fall Apart and How They Can Endure gaf me een leidraad die bruikbaar is en waarmee het brede terrein wel min of meer wordt afgedekt.

Mounk stelt vast dat er voor wat hij het Grote Experiment noemt – het tentatief en tastend transformeren van een mono-etnische en monoculturele democratie in een multi-etnische democratie – geen uitgetekende wegenkaart is. Het is een reis door onbekend terrein. Daarom, vindt Mounk, vertrekken we best van een reflectie over basisregels en idealen aan de hand van de mogelijke antwoorden op vier fundamentele vragen, die elk ook heel omstreden zijn (Mounk, p 101, mijn vertaling, met tussen haakjes de auteurs die de vragen proberen te beantwoorden):

1. Welke rol moet de staat spelen in diverse democratieën? (Mounk; Wolf; Loobuyck; Pettit)
2. Moeten diverse democratieën patriottisme omarmen of verwerpen? (Wolf; Rorty; Loobuyck; Kaufmann)
3. In welke mate kan van immigranten en leden van andere minderheidsgroepen verwacht worden dat ze integreren in de mainstream samenleving? (Kaufmann; Loobuyck; Mounk)
4. Wat voor soorten informele regels zouden moeten structureren hoe mensen hun dagelijks leven leiden? (Rorty; Mounk; Rajan)

Zo werd het leesplan een schrijfplan. Ik kon aan de slag.

---

Alsnog een reeks “Uitgelezen (2022)” met boeken die ik vorig jaar gelezen heb en die om diverse redenen het signaleren waard zijn. Vorig boek in de reeks.

In deze aflevering drie boeken tegelijk, omdat ze alledrie in hun titels en zelfverklaard programma ambitieuze beloftes doen, om die dan nadien niet in te lossen. De teleurstelling is volledig mijn eigen fout natuurlijk. Ik las de boeken omdat ik de auteurs en hun reputatie kende en waardeerde. De te ambitieuze titels hadden een waarschuwing moeten zijn.

*Economics for the Common Good* (2017)

De Franse econoom Jean Tirole zegt in het begin van het boek dat hij na het winnen van de Nobelprijs (in 2014) veel vragen kreeg over hoe de economische wetenschap kan bijdragen aan het algemeen welzijn. Het boek is een poging om uit zijn ivoren toren te komen en uit te leggen hoe de inzichten van zijn discipline een gids kunnen zijn voor economische politiek.

“Have we lost sight of the common good? If so, how might economics help us get back on track in pursuing it?” (p 2)

Hij probeert een antwoord te geven op die tweede vraag in 485 pagina’s, verdeeld over zeventien hoofdstukken, van een algemeen overzicht hoe economie en samenleving op elkaar inspelen, over een poging om uit te leggen wat economisten eigenlijk dagdagelijks doen, tot inleidingen in tien topics die vandaag belangrijk of prangend zijn en waar economische inzichten verheldering kunnen brengen.

De poging om uit de ivoren toren te komen, valt helaas tussen twee stoelen. Het boek is te weinig meeslepend en toch nog te gespecialiseerd voor niet-economen. De gele hesjes en de rest van het grote publiek, voor wie het boek toch ook bedoeld zou moeten zijn, zullen het niet lezen (of ze zullen alleszins afhaken bij passages als “These situations are studied by using the concept of perfect Bayesian equilibrium, which combines perfect equilibrium with rational information processing in the sense of Bayes’ theorem.” (p 115)). Voor lezers met een economische achtergrond is het te veel herkauwing van gekende inzichten.

Anders dan in de twee volgende boeken, vind je bij Tirole weinig of geen inspiratie uit historische economische denkers. Wel verwijst hij in tekst en voetnoten uitvoerig naar de huidige stand in het theoretisch en empirisch economisch onderzoek over de topics die de hoofdstukken aansnijden.

In het debat markt of overheid neemt Tirole allerminst een dogmatische positie in. Hij stoelt daarin onder meer op zijn eigen onderzoek naar het samenspel tussen markt en overheid en naar het efficiënte design van zowel markten als reguleringen.

In ethische kwesties, die toch vaak de consequenties of de a priori’s zijn van economische keuzes, vindt Tirole dat de economist bescheiden op de vlakte moet blijven: “The question of who is most deserving of attention [in het debat over ongelijkheid] is an ethical one, regarding which the economist will have a point of view but no specific knowledge to contribute.” (p 59) Het is een respectabele, maar beetje vreemde houding gezien de titel van het boek en de oproep elders in het boek aan de sociale wetenschappen om meer interdisciplinair samen te werken (p 152).

Het hoofdstuk over The Climate Challenge is een goede samenvatting van de manier waarop economische inzichten en modellen kunnen bijdragen, en waarom dat vooralsnog, en vooral om politieke redenen, nog niet echt gelukt is.

Het hoofdstuk over Labour Market Challenges geeft een ontnuchterende inkijk in de geschiedenis en de perverse mankementen van de Franse arbeidsmarkt en loonpolitiek. Nuttig als achtergrond van de huidige Franse pensioendiscussie.

*The Struggle for a Better World* (2021)

Auteur Peter Boettke, professor Economie en Filosofie aan de George Mason University, is een econoom van de Oostenrijkse School, die stelt dat sociale fenomenen uitsluitend kunnen verklaard worden door motivaties en acties van individuen, en die voor een radicale vrije markt en anti-overheidsinmenging staat.

Is het dapper, of bewust confronterend, of naïef om vanuit die positie The Struggle for a Better World aan te vatten? Zoals veel wetenschappers die zich tot een school bekennen, dweept Boettke met de grondleggers en occasionele adepten van die school. Von Mises, Machlup, Kirzner, Hayek, Buchanan, … en de klassieke liberalen Smith, Bastiat en Mill, zijn economen die het stuk voor stuk meer dan waard zijn gelezen te worden en zonder wiens inzichten de bredere economische wetenschap armer zou zijn.

Boettke staat op hun schouders om “meer markt; minder staat” te roepen als het enige recept voor een betere wereld. Maar al na het vierde hoofdstuk van de zestien – meestal herdrukken van eerdere artikels en lezingen – had ik de neiging om te zeggen: Geef ons gewoon de citaten. Door in herhaling te vervallen (en slordig te zijn; het derde hoofdstuk is voor een groot deel een herhaling van het eerste, vaak woordelijk), wordt het boek pamfletair.

Nuttig voor wie een leesbare, zij het beetje drammerige introductie wil in de Oostenrijkse School. Overbodig voor wie al thuis is in de Oostenrijkse School. Socialisten zal Boettke er niet mee aan het twijfelen brengen. Lees Hayek zelf.

*Liberal Solidarity. The Political Economy of Social Democratic Liberalism* (2021)

Met Liberal Solidarity ambieerde de Britse econoom en hoofdredacteur van de Journal of Institutional Economics Geoffrey Hodgson een manifest te schrijven voor het sociaal-democratisch liberalisme. Het is volgens hem de enige stroming die na het faillissement van zowel het socialisme als het “neoliberalisme” de problemen van de Westerse democratieën kan oplossen en een dam kan opwerpen tegen het populisme.

Liberal Solidarity is voor een deel ook het relaas van Hodgsons persoonlijke intellectuele evolutie, van marxist-socialist in de jaren 1970 naar wat hij dus sociaal-democratisch liberalisme noemt.

Het socialisme werkt niet, zegt Hodgson nu luid en krachtig. Liberalisme en democratie zijn niet compatibel met staatssocialisme. Die afwijzing van het socialisme moet geïnterpreteerd worden tegen de achtergrond van de Britse politiek, waar Labour er nog niet toe gekomen is om helemaal de overgang te maken van “echt” socialisme, met nationalisatie en centrale planning als speerpunten, naar een sociaaldemocratie die die speerpunten afgezworen heeft, maar die wel een belangrijke pragmatische rol ziet voor de overheid in onder meer welzijn, werkgelegenheid en marktregulering.

De situatie is helemaal anders in Duitsland, bijvoorbeeld, waar de sociaaldemocratische SPD op haar Bad Godesberg congres in 1959 al het staatssocialisme afzwoer: “Wettbewerb [vrije concurrentie] soweit wie möglich – Planung soweit wie nötig.“

De positie die Hodgson inneemt, maakt hem vooral in de Britse politiek moeilijk te plaatsen. “Some socialists regard me as a dangerous neoliberal. Some free marketeers think of me as a socialist in liberal clothing. In truth, I am neither of these.” (p viii)

Nochtans kent Hodgson in de Britse politieke geschiedenis illustere voorlopers. William Beveridge, de grondlegger van de naoorlogse Britse welvaartstaat, en John Maynard Keynes, de nemesis van veel neoliberalen, waren overtuigde Liberals.

Hodgson zweert overigens het gebruik van de term neoliberalisme af. Het is een stroman geworden, een term die enkel nog gebruikt wordt als scheldwoord door mensen die hem nooit definiëren:

“In a context of enduring ‘agoraphobia’ [vrees en afkeer van markten] on the modern left, ‘neoliberalism’ has become a blunt term of abuse for anyone defending a role for private enterpise and trade. … The imprecise and diverse deployment of the word ‘neoliberalism’ has massively undermined its usefulness.” (p 35-36)

Hodgson definieert de term wel (p 35-38), omdat hij wel degelijk een gedachtenstroming over politieke economie dekt waartegen het sociaal-democratisch liberalisme zich afzet, maar stelt een alternatief voor: Austro-Chicago liberalism (p 36). Niet zeker of die echt zal aanslaan.

Hodgson beschrijft dat Austro-Chicago liberalism (a la Boettke) in een elfpuntenprogramma en stelt:

Liberal solidarity rejects all these views. Their proponents do not invoke the classical liberalism of liberté, égalité and fraternité. They imply a narrow view of liberty, stressing economic freedom and property above everything. Austro-Chicago liberalism does not concern itself with economic inequalities of income, wealth, or corporate power. Fraternity or solidarity are invisible. (p 37)

Anderzijds verwijt hij de critici van dat “neoliberalisme” dat ze het sociale kind met het liberale badwater wegsmijten. Sociaaldemocraten, zo stelt hij, moeten een positieve case maken voor de markt, voor concurrentie en voor het kapitalisme.

Dat pleidooi van Hodgson is gebaseerd op historische argumenten, maar vooral op wat hij ziet als een noodzakelijke samenhang met waarden die onder socialisme in de verdrukking komen: efficiëntie, democratie, individuele vrijheid en pluralisme.

(M)arkets are essential in any complex economy, for relative efficiency, and to make genuine devolution and plurality of power possible. (viii)

En:

A market economy does not guarantee democracy. But the absence of markets ensures its elimination. (p 249)

Dat Hodgson ook efficiëntie als fundamentele waarde meeneemt, is wijs. Hij zit daarmee op de lijn van onder meer de Canadese filosoof Joseph Heath, die er de hoeksteen van zijn verdediging van de welvaarstaat van maakt.

Maar Hodgson werkt het efficiëntie-argument te weinig uit. En vooral: het sluitstuk van zijn pleidooi voor Liberal Solidarity is, telkens weer, een beroep op of oproep tot deugdzaamheid en idealisme.
Ja, geeft hij toe (in een discussie met Hayek, die hij bijna even vaak citeert als Boettke dat doet), misplaced idealism kent a tragic history. Maar it is no excuse to abandon high ideals (p 102).

Afkeurend:

(T)he notion of the good is deemed to be a purely private matter. Each person is declared free to judge virtue for herself and is granted liberty to pursue that private vision. (p 114)

Hodgson betreurt het, maar ziet blijkbaar niet dat die afkeuring moeilijk te rijmen valt met zijn pleidooi voor pluralisme.

En in het hoofdstuk over Markets, motivation and morality:

The maintenance and reinvigoration of moral committments and motivations at the regional, national and international levels is a major challenge for modern liberalism. We must promote a culture of moral dedication. The future of liberal-democratic institutions depend on it. (p 153)

In het hoofdstuk over de klimaatcrisis, nadat hij het socialisme afgewezen heeft als oplossing en gepleit heeft voor een herconfiguratie van het kapitalisme:

Liberal solidarity offers a way forward, particularly by stressing the importance of moral motivation, the need for solidarity with future generations, the need for international cooperation and the innovative potential of modern capitalism. (p 227)

Je kan het er zo moeilijk mee oneens zijn.

Maar de vervelende vraag die we ons telkens weer moet stellen, is: Hoe gaan we dat organiseren, die moral committments and motivations at the regional, national and international levels? “Stressing the importance of moral motivation“? Zeker doen. Maar hoe gaan we ervoor zorgen dat miljarden mensen ook handelen naar die (welke?) moral motivation?

Het werkt niet, zouden we ondertussen moeten weten. Of het werkt enkel in zinloze en meestal anti-pluralistische discussies: Mijn deugdzaamheid en goede wil zijn beter dan die van jou.

Deugdzaamheid is, in de woorden van Heath, een non-operationalizable psychological concept. Een beroep op deugdzaamheid werkt niet; we zouden het moeten verbannen uit onze politiek-economische discussies en argumenten.

Welnu?

Kan de markt / de overheid / de economische wetenschap de wereld redden?

Wat hebben we bijgeleerd? Om te beginnen dat de vraag te simpel is.

Jean Tirole maakt min of meer waar wat hij belooft in de titel. Het dikke boek biedt een goed overzicht van waar en hoe de economische wetenschap kan helpen de Grote Problemen aan te pakken. Maar het is … saai. En het valt tussen twee stoelen.

Boettke en Hodgson zijn twee degelijke denkers die heel uiteenlopende, soms radicaal tegenovergestelde antwoorden geven op dezelfde vraag. Hoe kan dat nu? Beiden hebben ze hun boeken voor een deel ook geschreven tégen welbepaalde ideeën en dus ook mensen. Wat voor zin heeft dat? Die mensen lezen die boeken toch niet?

Het zou kunnen leiden naar wanhoop of cynisme. Maar laten we positief blijven. Na de lectuur van alvast deze drie boeken, een zelfonderzoek naar en het uitschrijven van onze teleurstelling en frustratie, hebben we toch wel wat dingen bijgeleerd. We zijn still confused, but on a higher level, zoals een van mijn leermeesters het zou uitdrukken.

En toch ook, nota aan mezelf: Geen boeken meer lezen die in hun titels en programma de ambitie tonen om de wereld te verbeteren. In een afsluitend hoofdstuk misschien. Maar niet als programma voor het boek.
Ze zijn het equivalent van “How to …” boeken voor persoonlijke ontwikkelingen of management.

Of zoals een andere leermeester, wijlen Gaston Durnez, waarschuwde: Mijd de achterflap en ‘t liegen.

---

“Ik wil niet de man worden die beweert dat alles vroeger beter was“, zegt auteur Stefan Hertmans in een interview in De Standaard naar aanleiding van de publicatie van zijn verzameling korte essays vorig jaar.

De afnemers van het interview maakten van het “vroeger alles beter” citaat van Hertmans de titel van hun artikel. Een beetje stout, denk ik. Want dat vroeger alles beter was, is helaas wel een terugkerend motief in Verschuivingen.

Als het doel van een bundel is iets te zeggen over de eigen tijd, om het “in een structureel kader te begrijpen” (p 9), dan is dat alles-was-vroeger-beter-motief meestal niet erg verhelderend en wordt het vaak zelfs vervelend. Zelfs als dat gebeurt onder het motto “De tijdgenoot weet niets” (p 9).

Hertmans probeert het wel. Maar de twintig mini-essays – hij noemt ze zelf “overwegingen” – lezen niet als een geheel. Het zijn losse flodders, die voortkabbelen zonder ergens naartoe te gaan. Dat is het goed recht van een auteur die begint met de stelling dat we bijziend zijn over de eigen tijd. Maar het is na lectuur vrijwel onmogelijk Hertmans gedachtegang te reproduceren, of een of enkele vintage Hertmans-basistheses te formuleren, althans voor deze lezer, en ik daag elke lezer uit tot een poging. De cryptische titels van de essays zullen alvast niet helpen.

Ook dat is nog het goed recht van de auteur. Zijn doel was misschien eerder een mozaïek dan een gedachtegang. Maar ook dan mag de lezer scherpte, zorgvuldigheid en enige ambitie verwachten.

OK, de tijdgenoot weet niets. De auteur had ons gewaarschuwd, en we zijn het met hem eens. Maar we hebben zijn boek gekocht net omdat het de belofte inhield om in deze tijden van niet-weten een kader te bieden. Overambitieus en aanmatigend? Hertmans neemt al meteen in de inleiding die slag om de arm. Maar offreert ons dan toch zijn overwegingen.

We blijven op onze honger zitten, niet alleen omdat Hertmans te vaak blijft steken in “vroeger was alles beter”, maar vooral omdat hij met dit soort klachten verzaakt aan de uitdaging om dingen begrijpelijk te maken.

Klachten en veroordelingen gebeuren vaak met clichés, en die zijn nogal eens onzorgvuldig. “Dat omzichtige, aftastende spreken is de afgelopen decennia steeds meer in onbruik geraakt.” (p 45) Het kan best zijn dat Hertmans dat zo aanvoelt, maar is het ook zo? “Het publieke domein wordt zo een slagveld voor agressieve ventilatie, terwijl het vroeger een leerschool vormde voor zelfbeheersing” (p 113) Ik lees blijkbaar andere dingen in dat publieke domein dan Hertmans.

De lezer voelt al aan. Het is de schuld van internet en sociale media. Dat Hertmans – waarschijnlijk, hopelijk – verstandig gebruikt, in tegenstelling tot “de massa’s (argeloze) mensen” (184, 65), de mensen die “vier nachten per week moet werken voor 1.200 euro per maand, (en die de) ruimte voor nuance misschien niet (hebben).”

Want “we maken een merkwaardige regressie mee in de manier waarop mensen kennis vergaren” (p 56). Dat is toch algemeen geweten? Meer nog: “We kunnen onomwonden spreken van de paradox van kennisgaring in tijden van internet. Toen het internet jong was, heerste de utopische gedachte dat het beschikbaar maken van kennis de gehele mensheid zou verlossen van onwetendheid … Voor grote delen van de mensheid blijkt het omgekeerde het geval: hoe meer informatie beschikbaar, hoe meer dwaling mogelijk.” (p 53)

Zo ongeveer spraken de bisschoppen ten tijde van de uitvinding van de boekdrukkunst.

Wat hebben we nog? Neoliberalisme natuurlijk. Die autistische (p 32), hardvochtige (p 83), rabiate (85), cynische (101), op hol geslagen meritocratische (119), roofbouw plegende (198) stroman die Hertmans overal opvoert en nergens definieert of analyseert.

Onzorgvuldig is het. Deugdzaamheidsignalering aan de eigen groep. Of alleszins onvolledig. Zoals de nogal plompe afbakening van de drie en slechts drie thema’s die volgens Hertmans onze tijd beheersen: klimaatverandering, de crisis van de neoliberale wereldorde en migratie. Oorlog? (Hertmans leverde zijn boek in bij de uitgever vlak na het uitbreken van de oorlog in Oekraïne) Armoede? Pandemieën? Nucleaire dreiging? Afrika? China?

Akkoord, het wordt wat veel. Maar dat is net het punt. Mensen zijn (andermaal) overdonderd door de hoeveelheid morbide symptomen in het interregnum tussen het stervende oude en het nieuwe dat nog niet kan geboren worden (Gramsci, 1935), en ze vragen hun schrijvers om verheldering.

Ook als die moeilijk te geven is. De Britse historicus en opiniemaker Adam Tooze (her)lanceerde een tijd geleden de term Polycrisis als lens om naar onze tijd te kijken. Hij geeft toe: Polycrisis is een nogal grandioze en abstracte term en voor veel mensen misschien wat “Zeitgeisty”. Maar “We need to think “big”. Or rather we need to learn how to span the void between the very big and the very particular, the micro and the macro.” (Polycrisis – thinking on the tightrope.)

De leegte overbruggen tussen het grote en het bijzondere, tussen micro en macro, is een “Latourian theme”, voegt Tooze eraan toe, verwijzend naar de onlangs overleden Franse filosoof en socioloog Bruno Latour, die Hertmans ook vaak citeert.

Hertmans zit daarmee wel degelijk in het spoor van wat kan worden gedacht over onze tijd. De titel van de bundel, Verschuivingen, echoot de titel After Lockdown: A Metamorphosis, die Latour gaf aan zijn covid-boek, maar ook The Metamorphosis of the World, de titel die de Duitse socioloog Ulrich Beck gaf aan zijn laatste boek.

“Metamorphosis maps out similar territory to polycrisis [en Verschuivingen, zouden we kunnen toevoegen], but with a different emphasis, pointing to the challenge of change outpacing comprehension“, schrijft de Australische, in Japan wonende auteur en onderzoeker Christopher Hobson in een artikel over de gelijkenissen en verschillen tussen polycrisis en metamorphosis, en over Ulrich Beck., en hier.

Hertmans verwijst nergens naar Beck, maar herkent zich zeker in de openingszinnen van The Metamorphosis of the World:

The world is unhinged. As many people see it, this is true in both senses of the word: the world is out of joint and it has gone mad. We are wandering aimlessly and confused, arguing for this and against that. But a statement on which most people can agree, beyond all antagonisms and across all continents, is: ‘I don’t understand the world any more’.

Of verder:

The scale of change is beyond our imagination. The idea that we are the masters of the universe has totally collapsed and has turned into its opposite. In the age of climate change, modernization is not about progress, or about apocalypse – this is a false alternative. Rather, it is about something ‘in-between’. We do not even have a word for this; we need a new public and scientific vocabulary. I propose the notion of ‘Verwandlung’ – ‘metamorphosis of the world’.

De onmacht om over dit tijdperk na te denken met het huidige vocabularium en de bestaande denkkaders, laat staan om politieke antwoorden te verzinnen, is een thema in Verschuivingen.

In het essay Zuilen en Bubbels (p 138-153) schrijft Hertmans over dat politiek onvermogen, over hoe politieke acties van groene en gele hesjes elkaar in de weg lopen omdat ze thematische politiek zonder ideologie geworden zijn. “(A)lle wezenlijke problemen van vandaag zijn grensoverschrijdend. … De drie huidige grote problemen [ter herinnering: klimaatverandering, de crisis van de neoliberale wereldorde en migratie] kunnen onmogelijk worden opgelost door identitair, nationaal of cultuurcentristisch te denken, maar slechts door over vormen van ordening planetair na te denken.” (p 151-152) “Planetair nadenken”, het staat er echt.

Nu, we kunnen er schamper over doen. Maar Hertmans is andermaal iets op het spoor. Onder meer Ulrich Beck, alweer, heeft interessante dingen geschreven over wat hij methodological cosmopolitanism noemt, en de moeilijke uitdagingen voor de politieke offspring ervan, cosmopolitan risk communities. (open pdf)

Het is niet als het over politiek of politieke filosofie of sociologie gaat dat Hertmans op zijn sterkst is. Van de twintig essays is De Verbeelding van de Bibliotheek (p 167-187) het beste en het mooiste. Het is wellicht niet toevallig ook het langste. Het essay, zo stel ik me voor, is ontstaan vanuit de paradox van de schrijver die beslist te schrijven in het besef van de onmacht om over dit tijdperk na te denken met het huidige vocabularium en vanuit de teksten die vandaag geproduceerd worden. Het gaat over geletterdheid en gemurmel, over literatuur en voxpop, over wat het betekent een boek te schrijven, over chatGPT (avant la lettre). Hier bevindt Hertmans zich op vaste grond.

Voor een ietwat bijtender en vooral grappiger kritiek op Hertmans e.a.: lees de column van Tom Heremans.

---