We beleven een tijd waarin geopolitiek angstwekkend relevant wordt.

Onvermijdelijk zien en lezen we dan een parade van geopolitieke experts die het nieuws en de ontwikkelingen komen duiden en voorspellen. En dat terwijl we net aan het bekomen waren van de parade van virus- en epidemie-experts.

Misschien een goed moment om een poging te doen de criteria voor een goed geopolitiek expert op een rij te zetten.

1. Een geopolitiek expert heeft een diepe kennis van de “lange” geschiedenis; niet alleen de politieke geschiedenis, maar ook de culturele en, bij uitstek misschien, de ideeëngeschiedenis. Vanuit die diepe kennis kan de expert proberen duiding te geven over de “richting” van de geschiedenis, als zij of hij al gelooft dat er een richting is.
2. Een geopolitiek expert heeft een uitgebreide geografische kennis.
3. Een geopolitiek expert heeft een grondige economische kennis, theoretisch, maar vooral qua facts&figures.
4. Een geopolitiek expert heeft meer dan een oppervlakkige kennis van het militaire (wapensystemen, logistiek, militaire tactiek, …).
5. Een geopolitiek expert heeft diepe kennis van en ervaring met concrete beslissingsprocessen van politici en wereldleiders. Zij of hij heeft die kennis uit eerste hand, liefst door eigen ervaringen, anders door grondige studie van primaire bronnen over die beslissingsprocessen. Vanuit die kennis kan de expert een poging doen om een inkijk te geven in het hoofd van politici.
6. Een geopolitiek expert heeft diep inzicht in in de structuur van (internationale) collective action problems, in onderhandelingstheorie en speltheorie, in statistiek, en in scenariodenken.
7. Een geopolitiek expert denkt niet vanuit een of ander beeld over hoe de wereld zou moeten zijn, maar vanuit hoe hij is. Tegelijk onderschat zij of hij het belang van ideeën niet (zie (1)).

Als dat geen potige job description is? Maar hey …

Voor de meeste criteria geraak je al een eind als je (veel) tijd hebt om je in te lezen en te studeren. (5) is wellicht het moeilijkste te verwerven.

De verleiding bestaat om het criterium “politiek onafhankelijk” toe te voegen. Maar dat is een heel moeilijk criterium, zeker in tijden van crisis. Willen we ook wel experts die blijven hangen in eindeloos enerzijds-anderzijds? Euh … enerzijds wel, anderzijds niet. Maar toch ook: zeg ons gewoon wie de goeden en de slechten zijn?

Omdat ook voor de leken die wij zijn zelfs maar een deel van de kwalificatiecriteria zou moeten meespelen in een beoordeling van de experts die we zien passeren, deze kleine zelftest, no googling.

1. Geschiedenis: Wanneer in de geschiedenis was het huidige Oekraïne deel van “Rusland”? Wanneer speelde de Pools-Oekraïense oorlog zich af; in welke omstandigheden?
2. Aardrijkskunde: Wat zijn de buurlanden van Oekraïne? Wat is de afstand tussen de Poolse grens en Kiev?
3. Economie: Vergelijk het BNP/capita in Oekraïne met dat van Rusland, Polen, Slovakijke, Griekenland over de voorbije tien jaar. Wat is het belangrijkste exportproduct van Oekraïne?
4. Politieke beslissingsprocessen: Hoeveel gedetailleerde verslagen uit de eerste hand van onderhandelingen tussen wereldleiders heb je al gelezen? Meegemaakt?
5. Militair: Wat is een thermobarische bom? Heeft Oekraïne zulke bommen? Mocht je het antwoord schuldig blijven, niet erg. Stafchef Michel Hofman van het Belgische leger wist het ook niet in De Afspraak deze week.
6. Onderhandelingstheorie, statistiek, …: Wat is, in onderhandelingstheorie, een BATNA? Wat is het verschil tussen frequentische statistiek en Bayesiaanse statistiek?
7. Wereldbeeld: Vul aan en leg uit: Si vis pacem …

Voor wie eraan mocht twijfelen, ikzelf diskwalificeer ruimschoots op deze criteria. Het is een oefening in nederigheid en een aanzet tot zwijgzaamheid.

Het punt is: Het is best mogelijk en aanvaardbaar dat niet alle experten die we dezer dagen zien passeren, kwalificeren op alle criteria. Maar dan zouden wij moeten weten op welke criteria ze wel en niet kwalificeren, en in welke mate.

Hoeveel van onze journalisten kwalificeren? Van onze academici? Van onze politici?!

Wie kwalificeert dan wel? Wel ja, dat zou het achtste criterium moeten zijn, dat je op zijn minst het handvol echte geopolitieke experts over een bepaalde kwestie kent en volgt.

Ook hier ben ik gebuisd. Chris Blattman, die ik hier vrijdag opvoerde, kwalificeert wellicht als algemeen expert over conflicten en oorlogen, maar hij geeft zelf toe dat hij over Oekraïne geen expert is.

Van de Britse economische historicus Adam Tooze ben ik meestal onder de indruk. Hij heeft onder meer diep geresearchede standaardwerken geschreven over de economische achtergronden van de Eerste Wereldoorlog en de Nazi economie.

Een expert die volgens mij zeker kwalificeert in de Oekraïense kwestie, en die mij alleszins de ogen geopend heeft over de huidige geopolitiek in Europa en Rusland, is Bruno Maçães.

Maçães is een Portugese auteur en ex-politicus. Hij was van 2013 tot 2015 staatssecretaris voor Europese Zaken in de Portugese regering, en heeft daar een vol adresboekje aan overgehouden. In 2014 (!) probeerde hij zijn Europese collega’s te overtuigen een energiepact te sluiten met de VS, om de Russische dreiging over energie het hoofd te bieden. In 2015 was hij de eerste Europese politicus die Mariupol bezocht, tijdens de vorige Oekraïense crisis. Tot enkele dagen vóór de recente invasie was hij in Kiev. Hij was onder meer fellow aan de Renmin University in Beijing. Nu is hij nonresident senior fellow bij de conservatieve Amerikaanse denktank Hudson Institute.

Dat, en zijn boeken, kwalificeren hem wel min of meer.

Het boek dat mij de ogen opende, was The Dawn of Eurasia: On the Trail of the New World Order (2018). Het is een heel leesbaar essay, verpakt als een reisverhaal van zes maanden langs de (niet-bestaande!) grenzen tussen Europa en Azië.

Dit is het programma dat Maçães zich stelt in het boek:

I started to suspect history was increasingly leading us to a world where the border between Europe and Asia would disappear. The bookshops were full of books about Russia (usually its dangers), China (usually its miracles) and the European Union (usually its crises), but they considered them in isolation. I decided to investigate what you could learn about Russia, China and Europe if you considered them as part of the same system. There was an obvious word to describe this system: Eurasia. (p xvii)

Het idee “Eurazië”, volgens sommigen inderdaad nog maar een idee, volgens Maçães een ontluikende realiteit, is een van de sleutels om de houding van Rusland en het huidige conflict te begrijpen.

Eurazië is niet alleen een nieuwe manier om naar de wereld te kijken, geografisch en historisch. Het betekende, voor mij alleszins, ook een breuk met hoe ik tot dan toe, en vooral impliciet, dacht over de wereld en de vaart der volkeren.

(T)hat way of looking at the world – where the whole world is made to fit the categories of European development – has now been turned on its head. (p 119)

Sindsdien spot ik in heel veel commentaren op de wereldpolitiek nog dat denkbeeld, heel vaak dus impliciet: Wij nemen aan dat Rusland, en China en andere landen for that matter, gradueel zouden toegroeien naar de Europese normen en waarden. De val van de Berlijnse Muur had echt de overwinning van ons model ingeluid. The End of History.

It did not happen, stelt Maçães vast. (p 193)

Ook de Servisch-Amerikaanse ongelijkheidseconomist Branko Milanovic (Heel OK op (1), (2), (6); expert op (3); wellicht niet gekwalificeerd op (4) en (5); deliberatie op (7)) proclameert in een recente commentaar The end of the end of history:

The current war displays to us that the complexity of the world, its cultural and historical “baggage”, is great and that the idea that one type of system will eventually be embraced by all is a delusion. It is a delusion whose consequences are bloody. To have peace, we need to learn to live while accepting differences.

Toch blijft die delusion hardnekkig, zowel in analyses van sommige experts als in journalistiek en lekendiscussies.

Het was ook Maçães die me op het spoor bracht van een artikel van Sergei Lavrov uit 2016: Russia’s Foreign Policy in a Historical Perspective.

Lavrov is de Russische minister van Buitenlandse Zaken sinds 2004. Van alle ministers van Buitenlandse Zaken die vandaag naar het conflict in Oekraïne kijken, is hij waarschijnlijk diegene met de langste staat van dienst. Hoewel hij wellicht kwalificeert op alle zeven de criteria voor geopolitiek expert, is het artikel vooral interessant als inkijk in het hoofd van politici (criterium 5).

Maçães besteedt in The Dawn of Eurasia vier pagina’s aan het artikel van Lavrov (p 175-179), onder meer om een aantal van diens historische argumenten te doorprikken. Maar het artikel geeft toch een indringend perspectief op de huidige crisis.

Enkele relevante topics:

Geschiedenis en historische frustraties

Het is frappant hoe Russische leiders hun buiten- en binnenlandse politiek proberen te legitimeren vanuit de geschiedenis. Men ziet dat nooit of zelden bij Westerse politici.

De titel zet meteen de toon: Russia’s Foreign Policy in a Historical Perspective. Ook een van Poetins toespraken bij het begin van het conflict stond bol van de historische verwijzingen. In 2021 schreef de Russische president nog een essay met, achteraf gezien, hoge voorspellende waarde: On the Historical Unity of Russians and Ukrainians.

De eerste tussentitel van het artikel van Lavrov is Continuity of History. Hij haalt dan alles uit de historische kast: te beginnen met de kerstening van de Russen met de doop van de Rus in 988, in Kiev nog wel; over de rol van grootvorst Alexander Nevsky in de 13de eeuw, tot de Slag van Borodino, tweehonderd jaar geleden, en de bevrijding van Moskou van Poolse bezetters, vierhonderd jaar geleden.

Waarom die historische verwijzingen? Het is, alleszins aan de hand van de inhoud en de toon van Lavrovs artikel, moeilijk de interpretatie te vermijden dat de Russen met historische frustraties zitten die geleid hebben tot een minderwaardigheidscomplex tegenover het Westen.

Hoe anders deze verwijzing interpreteren:

Let me quote a renowned researcher of Russian history, Hélène Carrère d’Encausse, the permanent secretary of the French Academy, who said that the Russian Empire was the greatest empire of all times in the totality of all parameters such as its size, ability to administer its territories and longevity.

En meer recent:

Reforms in the Soviet Union had a significant impact on the establishment of the so-called social welfare state in Western Europe after World War II. … No one can deny the role the Soviet Union played in advancing decolonization.

Maar het Westen heeft die grootheid en die rol van Rusland nooit erkend en heeft het land altijd naar de rand proberen te duwen.

Historical facts do not bear out the widespread belief that Russia has always been on the margins of Europe as a political outsider.

En

There are also people, both inside and outside the country, who believe that Russia is doomed to constantly fall behind and catch up, or adapt to the rules invented by others, and therefore cannot claim a rightful role in international affairs.

En

On the one hand, Muscovy naturally played an ever growing role in European affairs; on the other hand, European countries were wary of the emerging giant in the east and took steps to isolate it as much as possible and keep it away from the most important European processes.

Vandaar deze waarschuwing, die vandaag wel heel actueel klinkt:

Over at least the last two centuries all attempts to unite Europe without Russia and against it always led to big tragedies.

Post-Sovjetunie en de rol van Navo

De verwijzingen naar de aanpak van het Westen en de strategie van de Navo na de val van de Berlijnse Muur zijn vandaag ook heel actueel.

Er was een opportuniteit volgens Lavrov:

There emerged a real chance to finally overcome the division of Europe and realize the dream about a common European home advocated by many European thinkers and politicians.

Maar

Unfortunately, our Western partners chose a different path to follow by expanding NATO eastward and moving the geopolitical space under their control closer to Russia’s border. This is the root cause of the systemic problems that afflict Russia’s relations with the United States and Europe.

De landen die zich aansloten bij de Navo, kwamen volgens Lavrov echter bedrogen uit:

If we take an unbiased look at small European states, which previously were part of the Warsaw Pact and now are members of NATO and the EU, it will be obvious that they have not made any transition from subordination to freedom, as Western ideologists like to trumpet.

Diversiteit in plaats van een uniform Westers model

Aan het begin van het artikel verwijst Lavrov naar one’s own unique path, als alternatief voor wat hij, met nauwelijks verholen misprijzen, de pro-Western liberals noemt:

There are different opinions, and doubts too, as to whether Russia assesses the international situation and its position in the world soberly enough. This is an echo of never-ending disputes between pro-Western liberals and the advocates of one’s own unique path.

Het misprijzen voor die pro-Western liberals zit diep. Want The End of History heeft niet plaatsgevonden:

(Francis Fukuyama) suggested that rapid globalization would signify the ultimate victory of the liberal capitalist model, and that all other models would simply have to adjust as quickly as possible under the guidance of wise Western teachers.

Niet alleen Rusland, maar ook China toont dat een andere weg mogelijk is:

(China) clearly illustrates the undeniable plurality of development models and excludes the boring uniformity implied by the Western coordinate system.

De weg naar vrede en internationale samenwerking begint bij de aanvaarding van diversiteit:

Such cooperation should take into account the multivariate nature of the modern world, its cultural and civilizational diversity.

Eurazië als alternatief

Neen, Rusland ligt niet aan de rand van Europa. Het ligt midden in het nieuwe Eurazië. Dat idee – of die realiteit – is de kern van de Russische buitenlandse politiek.

Nogmaals verwijzend naar de Franse academica Hélène Carrère d’Encausse formuleert Lavrov Ruslands grote historische missie:

Just like philosopher Nikolai Berdyayev, she believes that Russia’s great historical mission is to be a link between the East and the West.

En (wait for the end …)

We continue to believe that the best way to ensure the interests of peoples living in Europe is to form a common economic and humanitarian space stretching from the Atlantic to the Pacific so that the just created Eurasian Economic Union could become a connecting link between Europe and the Asia-Pacific region. We are trying to do our best to overcome obstacles on this way, including the implementation of the Minsk accords to settle the Ukraine crisis provoked by the coup in Kiev in February 2014.

Is Eurazië meer dan een idee in het hoofd van de Russische leiders? Moeilijk in te schatten. Eén indicatie dat het idee breder leeft, is een internationaal symposium dat de South Ural State University in Chelyabinsk, waar ik al drie jaar gastcolleges geef, en dat op de grens ligt tussen Europa en Azië, dit jaar in april organiseert, onder de titel Eurasia 2022: The Social And Humanitarian Space In The Era Of Globalization And Digitalization.

Het is op dit ogenblik onzeker of het symposium nog kan plaatsvinden.

---