Het nieuws over de publicatie van het Vlaams subsidieregister komt toevallig en wonderwel op het einde van een periode van een kleine drie weken waarin ik, als experiment, krantenkoppen heb verzameld over (niet enkel Vlaamse) regelgeving, ideeën over (meer) regelgeving, subsidies en voorstellen voor nieuwe subsidies.

Het lijstje krantenkoppen staat in de tabel hieronder. Geannoteerd met korte verduidelijkingen en commentaren waar dat nuttig was.

Het idee voor het experiment werd waarschijnlijk ingegeven vanuit een onbewuste frustratie dat er niet zoiets als een (Vlaams) subsidieregister bestond. Het is een zeer onvolledige en hoofdzakelijk kwalitatieve poging om een beetje gevoel te krijgen van de regel- en subsidiedrang van onze overheden en van de dynamieken die daarbij spelen.

De berichtgeving over de publicatie van het Vlaamse subsidieregister werd overigens al meteen op corrigerende commentaren onthaald. “Zeggen we niet beter “sociale investeringen” dan “subsidies”?” En “Het frame van subsidieslurpen wordt nog eens uit de kast gehaald. Of hoe De Standaard een bepaald discours versterkt. Waar is het frame ‘maatschappelijke investeringen in de levenskwaliteit van de Vlaming met een uitgesproken economische return’?”

Het is niet altijd duidelijk welk beeld over de taak van de overheid achter deze commentaren schuilt. Maar een ietwat achterdochtige interpretatie (die zeker toepasbaar is op sommige van deze commentaren) is deze: De overheid weet (of beslist) wat “goed” is voor de mensen; daaruit leidt ze beleidsdoelstellingen af; op basis daarvan vaardigt ze regels uit en subsidieert ze.

Mijn motivatie voor het kleine experiment kwam er ook uit onvrede met deze manier van denken, alleszins met de achterdochtige interpretatie ervan. Als het lijstje van amper drie weken iets aantoont, dan is het dat er een subsidie- en regelgevingdynamiek bestaat die redelijk onstuitbaar is. We besteden daar te weinig aandacht aan. En ergens dreigen we zicht en kritische zin te verliezen op wat een liberale en democratische overheid is en zou moeten doen.

Concreet:

• Een liberale democratische overheid is neutraal. Ze is er niet om doelen te stellen, maar om individuën te helpen hun eigen doelen te bereiken. Het is ontstellend hoe vaak deze eenvoudige regel, die deel zou moeten uitmaken van ons collectief politiek bewustzijn, in discussies vergeten wordt
• We hebben een te abstracte en daarom ook te welwillende visie op “de overheid”. Het is niet “de overheid” die beslist over regelgeving of subsidies. Uit de willekeurige greep krantenkoppen en de verhalen erachter blijkt: het zijn mensen, ces gens qui nous gouvernent, slimme en minder slimme, rechtschapen en minder rechtschapen, sterke en zwakke
• Daarbij aansluitend: een van de belangrijkste functies van representatieve democratische instellingen zou moeten zijn om de voordelen in toom te houden die naar de georganiseerden vloeien, in plaats van naar het grote publiek, dat structureel in het nadeel is als het gaat om de verdediging van hun belangen
• Wie door het lijstje gaat, zal weinig individuele voorstellen of maatregelen vinden waar we echt tegen zijn. Maar dat is niet het punt. Het punt is, eenvoudigweg: oneindige behoeften, beperkte middelen. Voor elke bijkomende subsidie of regel zou er minstens een moeten sneuvelen. Ja, er moeten regels zijn, en subsidies. De moeilijke vraag is: hoeveel
• In de beoordeling van subsidies en regelgeving is efficiëntie een zwaar ondergeapprecieerd en -benut criterium

Dat efficiëntiecriterium wijst meteen naar de volgende stap na de publicatie van het subsidieregister. Voor elke bestaande of nieuwe subsidie en elke bestaande of nieuwe regelgeving zou er een kostenbatenanalyse moeten komen. Kostenbatenanalyse is een instrument dat door de jaren voldoende verfijnd is geraakt om de job te doen: oordelen of subsidies en regels voldoen aan de criteria hierboven.

De titel die de Canadese filosoof Jospeh Heath meegeeft aan het hoofdstuk over kostenbatenanalyse in zijn recent boek The Machinery of Government. Public Administration and the Liberal State zegt het helemaal: Cost-Benefit Analysis as an Expression of Liberal Neutrality. In het hoofdstuk geeft Heath een definitief overzicht van de onmisbare rol van kostenbatenanalyse in overheidsbeleid. Hij overloopt en countert ook de kritieken die de methode al gekregen heeft.

Met kostenbatenanalyse, zegt Heath, stelt de overheid de fundamentele vraag: Wat zouden mensen onder elkaar zelf hebben afgesproken, mocht er geen marktfalen geweest zijn dat overheidsingrijpen met subsidies of regels noodzakelijk maakte?

De discussie over herverdeling of ongelijkheid, die te vaak discussies over subsidies of regels komt vertroebelen, staat daar in eerste instantie los van. Het is pas in tweede instantie, na de uitkomst van de kostenbatenanalyse, dat we kunnen beslissen of de eventuele verliezers van een bepaalde maatregel of subsidie kunnen of moeten worden gecompenseerd door de winnaars, of door de overheid.

De reden waarom efficiëntie weer primauteit moet krijgen, is eenvoudig. Met inefficiëntie verliest iedereen (lose-lose); met ongelijkheid is er toch tenminste een partij die wint (win-lose). Inefficiëntie ondergraaft dus in ergere mate het draagvlak voor overheidsbeleid. We zien het gebeuren, maar wenden onze ogen en aandacht af, vaak onder het mom van goeddoenerij.

Voor de zekerheid nog eens: de discussie over herverdeling en ongelijkheid moet er komen, maar het is een aparte discussie, die na de kostenbatenanalyse komt.

Efficiëntie en effectiviteit zijn te vaak weeskinderen in het (progressieve) politieke denken. Het resultaat is dat we ons stilaan hebben laten bedwelmen door een besparingsretoriek. Het feit dat een overheid en individuele politici gebruik maken van en gehoor vinden met die retoriek, is het beste bewijs dat we de instrumenten en de attitude missen om informatie te verzamelen en effectiviteit te beoordelen van concrete beleidsmaatregelen.

Een subsidieregister en kostenbatenanalyse zijn de tools om die beoordelingen te maken.

Naar het lijstje dan.

De krantenkoppen zijn verzameld tussen 6 februari en 22 februari. Ze komen hoofdzakelijk uit De Standaard en De Tijd. Er zit ook een zeldzame tweet tussen. Ze staan min of meer chronologisch, 6 februari bovenaan. Ik denk dat de lijst van dertig bestaande of aangekondigde subsidies of regels – natuurlijk onvolledig en er zitten ook dubbels tussen – min of meer representatief is voor het tempo en de dynamiek van regels en subsidies doorheen het jaar.

Uit de lijst blijkt:

• Het Vlaams subsidieregister zou moeten worden aangevuld door een Belgisch én een Europees register
• Het subsidieregister zou moeten worden aangevuld met een regelgevingregister. Regelgeving heeft vaak een belangrijker budgetaire en efficiëntie-impact dan subsidies, is zeker zo onderhevig aan regulatory capture (de nefaste invloed van lobbygroepen), en de totstandkoming ervan is vaak nog veel minder transparant dan rechtstreekse subsidies
• Wel wat krantenkoppen zondigen tegen een van de basisprincipes die mijn leermeester Lode Bostoen destijds meegaf aan de journalisten van De Standaard en Het Nieuwsblad: geen titels met “wil”; als we daarmee beginnen staat de krant vol met politici die iets willen
• Elk van deze maatregelen zal geld kosten of kost al geld, al is het voor de organisatie ervan
• Tegenover die kosten wordt zelden nog maar een zweem van kostenbatenanalyse voorgesteld, noch voor bestaande subsidies of regels, noch voor geplande